Gradski – kolni saobraćaj u Sarajevu (1885. godina)
Godina je 1885., austrijske vlasti su u Sarajevu i nakon izgradnje stare željezničke stanice (1882.) dolaze na ideju da uspostave kolski saobraćaj. Sredstvo javnog prevoza bio bi tramvaj koji će po uskotračnim šinama vući konj. S obzirom da je željeznička stanica udaljena tri kilometra od centra grada, sva roba koja se prevozi željeznicom prenosi se teretnim kolima. Kako je to otežavalo saobraćaj, Zemaljska vlada odlučuje da započne radove (27.08.1884.) na izgradnji kolske trase do samog centra grada.
Ono što dodatno utiče na uvođenje kolskog tramvaja pored prevoza ljudi, roba i građevinskog materijala, jeste izgradnja Katedrale (1884. – 1887.) i zgrada Zemaljske vlade (1884. – 1886.). Ulica Vase Miskina, sadašnja Ferhadija, dobija Gradski tramvajski kolodvor. Kolodvor je smešten na trgu Oslobođenja – Alija Izetbegović, preciznije od ugla ispred Tržnice Markale (njemački: Markthalle), pa sve do srpske narodne Osnovne škole (danas Ekonomski fakultet), koja je srušena 1938. i 1939. godine. U Strossmayerovoj ulici je izgrađena remiza, koja predstavlja štalu za konje i sklonište za tramvaj.
Zvanično, prvi tramvaj je pušten u saobraćaj 1.1.1885. godine. Četiri kola, posebno opremljena za ovu priliku, stoje pred stanicom u Ferhadiji, a ispred njih je skup koji čine zemaljski poglavar Ivan baron Apel, predstojnici zemaljske vlade, Gradsko poglavarstvo i mnoštvo građana.
Cijela ova svita zatim seda u drveni vagon – tramvaj upregnut u konja bijelca i za trinaest minuta se odvozi do uske željezničke stanice. Gradonačelnik Mustafa beg Fadilpašić u ime grada i njegovog budućeg napretka traži od poglavara Appela da se prenesu posebni izrazi zahvalnosti ministru finansija i upravniku Bosne i Hercegovine, Benjaminu Kalaju. Odmah nakon otvaranja, otpočinje saobraćaj, a kondukter, koji je po posebnim propisima gradske vlade bio „pristojno odjeven“, pozva svoje prve putnike. Nakon što se tramvaj u kojeg je moglo stati 28 ljudi napuni, zvonce zazvoni, a „tramvajdžija“ John Hanke potjera svog bijelca po šinama prema Marijin dvoru.
Prva tramvajska linija u Sarajevu bila je duga 3,1 kilometar, a polazila je od današnjeg Ekonomskog fakulteta, išla je Ferhadijom i dalje glavnom gradskom ulicom Ćemalušom (današnjom Titovom), preko Marijin dvora i završavala na uskoj željezničkoj stanici. Tramvajska karta bila je tamnocrvene boje, ispisana na srpskohrvatskom, nemačkom i turskom jeziku, i koštala je 5 krajcera.
Od kolskog do električnog tramvajskog saobraćaja
- 1894. i 1895. – Sagrađena električna centrala (na Hisetima), a poslije i dodatno proširena.
- 1895. – Sarajevo dobiva prvu električnu rasvjetu
- 3. i 4. April 1895. – Sarajevo svjetli u punom sjaju uz pomoć žarulja, te na glavnim ulicama su instalirane po 18 lampi na luk, tkz. Bogen – lampe.
- 1910. – Sprovedena struja do Ilidže
- 1917. – Podignuta hidrocentrala na Hridu
- 1892. – Pruga se proširuje izgradnjom kraka na relaciji od Marijin dvora do Latinske ćuprije (Principov most)
- 1. maja 1895. – Uvođenjem električne struje, elektrificirana je mreža od željezničke stanice do Latinske ćuprije dužinom od 5,1 km, i tada je uveden prvi elektični tramvaj
- 1. Juna 1895. – Elektični pogon se uvodi i to na Ćemalušinoj pruzi (Marijin dvor – Zemaljska banka/nekadašnji SDK, Titova ulica)
- 1897. – Puštena u saobraćaj kompletna pruga od Fabrike duhana (Marijin dvor) do Vijećnice obalom rijeke Miljacke (dužina 2025 m)
- 1. April 1898. – Puštena pruga od Zemljaske banke (Gornjom Ćemalušom) do Katedrale, ali samo za prijevoz putnika, dok je dio pruge koja se pružala Ferhadijom ostala za prijevoz robe
- 1918. – Ukupna dužina tramvajskih šina do ove godine iznosi 5,7 km, a kolski park sastoji se od tri električne lokomotive za teret, trinaest kola s motorom i sedam prikolica.
- 1923. – Izgradnjom pruge od Katedrale do Vijećnice dužinom od 788 m, stvorena je kružna tramvajska linija kroz grad
- 1924. – Izrađen drugi kolosijek (dvokolosiječna pruga) od Marijin dvora do stare željezničke stanice, tako da se novim kolosijekom otpremaju vozovi na relaciji Fabrika duhana – Ilidža – Banja Ilidža i time rastereti tramvajski saobraćaj
- 1924. – Ove godine je produžena i tramvajska pruga od željezničke stanice do Dolac Malte
- 1926. – Izgradnjom podvožnjaka na Višegradskoj pruzi, izgrađen je i nastavak pruge od Dolac Malte do Čengić Vile koji traje samo deset godina
- 1936. – Dionica (D. Malta – Č. Vila) se ukida zbog finansijskog nesudjelovanja od strane Električnog tramvaja na remontu pruge, odnosno novog kaldrmisanja.
- 1952. – Izgrađen dupli kolosijek od Marijin Dvora do Nove stanice i uvedena tramvajska linija na relaciji Baščaršija – Nova željeznička stanica.
Rekonstrukcija kolosijeka i modernizacija voznog parka (1958. godina)
Tramvajska linija Čengić Vila – Ilidža je započela sa izgradnjom normalnog tramvajskog kolosijeka širine 1435 mm 1958. godine. Do tada su se koristili vozovi sa uskim kolosijekom, a od 1948. su uvedeni dvokatni autobusi „Lejland“, takozvani „Londonci“, dok je u isto vrijeme ostatak tramvajske mreže u gradu doveden na istu širinu kolosijeka, te je cijela linija svečano puštena u saobraćaj 28. novembra 1960. godine. Uskotračni tramvaj u Sarajevu prestaje sa vožnjom 9. oktobra 1960., uz svečano opraštanje na kojem je prisustvovalo više od 50.000 građana.
Tokom rekonstrukcije tramvajskih šina od 1958. do 1960. godine, izvršena je i modernizacija tramvajskog voznog parka, tako da je ugovorena nabavka 71 modernog PCC tramvaja iz Vašingtona (1958. godine isporučeno 50, a 1962. godine još 21 tramvaj, napomene Vašington D.C. ili popularno „Vašingtonci“).
Interesantno je napomenuti da postojećim brojem vozila nisu mogli zadovoljiti potrebe putnika, te su radnici GSP-a vlastitim znanjem u radionici napravili zglobni tramvaj, odnosno spojili su dva rashodovana „solo“ tramvaja u jedan, koji je svečano pušten u saobraćaj 29. novembra 1964. godine. U narednim godinama ovim metodom napravljeno je još sedam zglobnih tramvaja.
Tokom 1966. godine pa sve do 1983. godine, ugovorena je nabavka tramvaja marke „TATRA“, takozvani „češki tramvaji“, koji su postepeno iz kolosijeka istisnili već istrošene „vašingtonce“. „Penzionisanje vašingtonaca“ dogodilo se pred Zimsku olimpijadu u Sarajevu 1984. godine. Kasnije, osim eksploatacije „starih tatri“, 1999. godine obnavlja se vozni park sa novim češkim tramvajima marke „SATRA“, tramvajima iz Beča (2001.) marke „Lohner Type“ i tramvajima iz Amsterdama (2009.) marke „LHB“.
Pored dole postavljenih slika vezanih za navedenu tematiku, cijeli album današnjih sarajevskih tramvaja možete pogledati klikom na sljedeći link: https://vremeplov.ba/2025/?page_id=169
Vaš Srećko Ignjatović