Uniforme, oznake i simboli na železnici u Bosni i Hercegovini od 1879. do danas

Piše: Srećko Ignjatović

Pratiti razvoj rešenja izgleda službene železničke uniforme kroz istoriju složen je zadatak, ne samo zbog raznolikosti uniformi, oznaka i simbola, već i zato što je ova tema retko obrađivana u literaturi. Ovaj pregled ograničiće se na rešenja iz propisa ili pravilnika koji su bili na snazi i korišćeni na području Bosne i Hercegovine. Uprkos ograničenju, s obzirom na burnu prošlost Bosne i Hercegovine, ovaj rad sadrži osnovne podatke o razvoju železničkih uniformi od austrougarskog nasleđa do danas.

Poznata je izreka da odelo čini čoveka. Ako ovu izreku posmatramo šire, odeća često govori više o društvu, klasi, grupi ili profesiji.

Ovaj rad ima za cilj detaljno istražiti istoriju i činjenice o izgledu železničkih uniformi u Bosni i Hercegovini, njihovim simbolima i oznakama, te promenama koje je železnička organizacija doživela kroz istoriju. Uniformu tumačimo kao simbol vrednosti železničkog poziva.

Uniforma s oznakama i simbolima odražava kompetenciju kroz obrazovanje, sposobnosti i iskustvo. Železnički radnici karakterišu se visokom svešću o dužnosti i odgovornosti, a njihove profesionalne uloge funkcionalno su povezane u jednu celinu. Uniforma kao odraz organizacije u vođenju železničkog saobraćaja strogo je regulisana pravilima službe.

Uvod – Istorijski razvoj železničkih pruga u BiH

Istorijat železnica u Bosni i Hercegovini može se pratiti kroz nekoliko razvojnih faza koje su uslovile mnoge promene kako na železnicama, tako i na službenim odeljenjima, kapama i železničkim oznakama. Razvojne faze u izgradnji i promenama na železnici u Bosni i Hercegovini mogu se podeliti na deset perioda:

I period: 1872–1878. Saobraćajno društvo Carske turske železnice Banja Luka – Dobrljin, kasnije Carska i kraljevska vojna železnica Banja Luka – Dobrljin (1878–1912)

II period: 1878–1895. Carske i kraljevske bosanske železnice (k.k. BB)

III period: 1895–1908. Carske i kraljevske Bosansko-hercegovačke državne železnice (k.k. BHStB)

IV period: 1908–1918. Bosansko-hercegovačke zemaljske železnice (BHLB)

V period: 1919–1929. Železnice Kraljevstva SHS (ŽK-SHS)

VI period: 1929–1941. Kraljevina Jugoslavija, Jugoslovenske državne železnice (JDŽ)

VII period: 1941–1945. Vreme okupacije pod upravom Hrvatskih državnih železnica (HDŽ), odnosno isti period Železnice Narodnooslobodilačke vojske (ŽNOV)

VIII period: 1945–1953. Jugoslovenske državne železnice DFJ–FNRJ (JDŽ)

IX period: 1953–1992. Jugoslovenske železnice (JŽ)

X period: 1992. do danas (2024): Železnice Bosne i Hercegovine (ŽBH) 1992–2001, Železnice Herceg Bosne (ŽHB) 1993–2001, Železnice Federacije Bosne i Hercegovine – fuzija ŽBH i ŽHB (ŽFBH) 2001. do danas, Železnice Republike Srpske (ŽRS) od 1992. do danas

Prvi period – Saobraćajno društvo Carske turske železnice Banja Luka – Dobrljin, 1868–1878. godine

Turska vlada je 1868. godine sklopila ugovor sa jednim francusko-belgijskim društvom o izgradnji železničke magistrale kojom bi evropska Turska bila povezana sa austrijskom granicom. Najbliža i najprirodnija veza Carigrada sa austrijskom granicom išla je svojom dužinom preko Bosne. Izgradnja pruge data je pod koncesiju uz odobrenje eksploatacije izgrađenih železnica u trajanju od 99 godina. Osim toga, na izgradnji bosanske pruge, turska vlada izvođaču radova obećava i odgovarajuće koncesije uz najpovoljnije uslove za eksploataciju šuma i rudnika.

Radi izgradnje ove pruge registrovana je kompanija Orijentalne železnice (Chemins de fer Orientaux), skraćeno CO, u Parizu, te u januaru 1870. godine počinje izgradnja pruge iz četiri pravca: iz Istanbula, Aleksandropola, Soluna i Novog Grada (Bosanski Novi). Tokom 1872. godine završeno je oko 500 km železničke pruge, među kojima je i deonica Banja Luka – Bosanski Novi.

Početna faza izgradnje železničke pruge bila je na deonici (Dobrljin) Bosanski Novi – Banja Luka. Trasiranje pruge započeto je 1869. godine, a izgradnja početkom 1871. godine. Pruga je završena i puštena u saobraćaj 24. decembra 1872. godine, u dužini od oko 101,6 km. Eksploataciju je, prema ugovoru, preuzelo Austrijsko društvo južnih železnica, ali je trajala kratko, do 1875. godine. Uzrok prestanka saobraćaja bio je početak bosansko-hercegovačkog ustanka protiv osmanske vlasti od 1875. do sredine 1878. godine.

C. i k. Vojna železnica Banja Luka–Dobrljin, 1878–1912. godine

Okupacijom Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske Monarhije 1878. godine, ova pruga normalnog koloseka dolazi pod njenu upravu. Godine 1879. izgrađen je produžetak pruge Bosanski Novi – Dobrljin. Cela trasa Dobrljin – Banja Luka normalnog koloseka (1435 mm) bila je pod vojnom upravom (c. i k. Ministarstvo rata Monarhije od 1879. godine) sa oznakom vlasništva: c. i k. Vojna železnica Banja Luka–Dobrljin, k.k.MB (k.u.k. Militärbahn Banjaluka–Doberlin). U aprilu 1882. godine, izgradnjom pruge Sisak – Dobrljin, ostvarena je veza sa Bečom, odnosno sa Evropom. Godine 1912. ova pruga predata je civilnoj upravi, tj. Direkciji bosansko-hercegovačkih zemaljskih železnica, BHLB (Bosnisch-Herzegowinische Landesbahn).

Uniforme, oznake i simboli iz perioda 1872–1887.
Kako bismo ublažili nedostatak dokumentacije o radu prve bosanske železnice i opisu izgleda uniforme i njenih oznaka (Prometno društvo carske turske železnice Banja Luka – Dobrljin), poslužićemo se opisom sa jednog putovanja prvom bosanskom železnicom Francuza Šarla Iriartea, koji je objavio 1876. u knjizi „Bosnie et Herzégovine – Insurrection de 1875–1876“.

(…) „Upravno osoblje ove male mreže sedi u Banjoj Luci. Ono je skoro u potpunosti sastavljeno od Austrijanaca. Materijal pruge je u vrlo dobrom stanju i nabavljen je iz belgijskih fabrika.“ (…)

„Vozovi polaze samo dva puta dnevno, pa je služba vrlo jednostavna. Nekoliko vojnika, žene i sluga pravoslavnog sveštenika iz Prijedora, dva impozantna bega bogato odevena i naoružana do zuba i jedan slavonski apotekar iz Zagreba čine sav putnički personal. Mašinovođa je Litvanac i govori nekoliko reči francuskog. Kondukteri i ostalo osoblje sa svojim dugim handžarima u pojasu i arkebuzama na ramenu stvaraju konfuziju među putnicima. Zaptija, koji zvonom oglašava polazak voza, sa čitavim arsenalom na stomaku, više liči na čoveka spremnog da napadne voz nego da ga zaštiti.“

(…) „U Prijedoru, važnoj železničkoj stanici, gomila zagrađuje pristup stanici. Begove dočekuje grupa uglednih Bošnjaka, ponosnog držanja, a u sredini se ističe neki ‘ulema’ sa belim turbanom. Šef stanice, inače Austrijanac, nosi fes, široki crveni pojas i revolver. Izgleda i ponaša se poput Bosanca.“

Iz ovog kratkog opisa možemo zaključiti da je železničko osoblje na glavi nosilo fes, verovatno sa istaknutim simbolom polumeseca sa zvezdom bez krilatog točka ili samo krilati točak.

Drugi period – Vojno-bosanske uskokolosne železnice, 1878–1895.

Bosnom i Hercegovinom zajednički su upravljale Austrija i Mađarska preko zajedničkog ministarstva finansija. Unutar tog ministarstva formiran je „Bosanski biro“ koji je kontrolisao Bosnu i Hercegovinu preko Zemaljske vlade u Sarajevu. Za upravnika Bosanskog biroa (1882) postavljen je Benjamin Kalaj (Benjamin von Kállay, 1839–1903). Zemaljsku vladu činili su: zemaljski poglavar, civilni adlatus i načelnici odeljenja. Vlada je u početku imala tri odeljenja: administrativno, finansijsko i pravosudno, a kasnije su osnovani građevinski odnosno privredni odeljak, odeljenje za nastavu i bogosluženje i tehničko odeljenje. Građevinski odeljak odigraće važnu ulogu u projektu izgradnje železničke mreže u BiH.

Sagrađena „magistralna“ pruga „Bosanski Brod – Sarajevo – Metković“ i sve izgrađene sporedne trase uskih pruga do 1895. godine (Vogošća – Semizovac – Čevljanović – 1885, Doboj – Tuzla – Simin Han – 1886, Doboj – Usora – Pribinić – 1890, Ilidža – Ilidža Banja – 1892, Lašva – Travnik – 1893, Travnik – Bugojno – 1894, Čevljanović – Ivančići – 1894, Donji Vakuf – Jajce – 1895), u dužini od oko 685 kilometara, bile su pod vojnom upravom i oznakom vlasništva kao c.i.k. Bosanske železnice (k.u.k. Bosnabahn – k.k. BB).

Uniforme, oznake i simboli iz perioda 1878–1895.

Kao što je navedeno, prvi izgrađeni deo od Bosanskog Broda do Zenice završen je 8. juna 1879. godine. Izgradnja mosta između dva Broda (završen 10. jula 1879.) bila je uslov za puštanje pruge u javni saobraćaj. To se dogodilo 14. jula 1879. godine i taj dan se smatra rođendanom bosanskohercegovačkih uskih pruga. Iste godine započeo je rad na projektu produžetka pruge od Zenice do Sarajeva, koja je puštena u saobraćaj 4. oktobra 1882.

Sagrađena ‘magistralna‘pruga „Bosanski Brod – Sarajevo – Metković“  i sve izgrađene pobočne trase uzanih pruga do 1895. godine, (Vogošća – Semizovac – Čevljanović -1885, Doboj – Tuzla – Simin Han -1886, Doboj – Usora – Pribinić – 1890, Ilidža – Ilidža Banja – 1892, Lašva – Travnik -1893, Travnik – Bugojno -1894, Čevljanović – Ivančići -1894,  Donji Vakuf – Jajce – 1895.), u dužini od oko 685 kilometara, bile su pod vojnom upravom i oznakom sopstvenosti kao: c.i k. Bosanske željeznice, (k.u k. Bosnabahn – k.k. BB).

Uniforme, oznake i simboli  iz perioda 1878.-1895. godine

Kako je navedeno, prva izgrađena dionica od Bosanskog Broda do Zenice završena je 8. juna 1879. godine. Izgradnjom mosta između dva Broda (završen 10. jula 1879.) bilo uslovljeno i puštanje pruge u javni saobraćaj. To će se desiti dana 14. jula 1879. godine i taj dan se smatra kao rođendan bosanskohercegovačkih uzanih pruga. Iste godine otpočeo je rad na projektu produžetak pruge od Zenice do Sarajeva koja će biti predata u javni saobraćaj 4. oktobra 1882. godine.

Kao što je pomenuto, prva direkcija bosanskih železnica osnovana je u Derventi 1879. godine. Pored direktora Johana Tomašeka, direkciju je činilo sedam austrougarskih oficira i vojnih činovnika, pretežno zaduženih za bezbednost i upravljanje saobraćajem. Zaposleno je 30 civilnih i veći broj raznih pomoćnih činovnika (rad na telegrafu, telefoniji, administrativnim i komercijalnim poslovima, otprema magacinske robe itd.) dovedenih iz cele monarhije. Veći broj činili su domaći ljudi koji su bili angažovani kao poslužitelji, odnosno radnici za izgradnju i održavanje pruga.

U martu 1881. godine, Uprava k.u.k. Bosnabahn u Derventi donosi prvi „Pravilnik o službi za zaposlene bosanskih železnica“ („Dienstordnung für die Bediensteten der k.k. Bosna-Bahn“, odobren k.k. Reichs-Kriegs-Ministerial-Erlassom od 19. marta 1881., Odeljenje 5 br. 901.). U članu 48. istog pravilnika (Die Uniform der Bosnabahn-Mitarbeiter) opisuje se izgled i način nošenja službene železničke uniforme.

Između ostalog, navodi se da uniforme (kaput, bluza, pantalone, kapa) zaposlenih u Bosnabahnu nose stalni državni službenici u uniformi austrijskih vojnih civilnih službenika vojnog geografskog zavoda, ali sa tom razlikom što se na okovratniku sa obe strane, sa zlatnim gajtanom, iza znaka činovanja nalazi jednostrano krilato kolo u srebrnom vezu. Niži oficiri i podoficiri (mašinovođe, kondukteri, kontrolori, revizori) ne nose uniformisane pantalone, već samo zelene bluze sa crnom postavom i ivicama, s tim što se na okovratniku, sa srebrnim gajtanom, nalazi jednostrano krilato kolo od lima. Ostali službenici (skretničari, kočničari itd.) nose okovratnik bez gajtana na kome se nalazi samo „krilato kolo“.

Kaputi svih službenika izrađeni su od smeđeg sukna, kao i kod konjice, sa grimiznim štitnicima i crvenom postavom. Državni službenici nose oficirske kape (oblik zarubljene kupe u boji uniforme) sa dvostranim krilatim kolom i carsko-kraljevskim grbom, dok ostali službenici nose iste kape sa postavljenom oznakom u obliku rozete (rozeta – okrugli oblik) sa crno-žutim vezom i uspravnim gajtanom koji završava metalnom rozetom na kojoj je istaknut kraljevski grb monarhije. Rozeta za oficire sašivena je svilenim koncem, odnosno ‘vunenim’ za ostale službenike. Viši službenici, oficiri i podoficiri obavezni su u službi nositi mač. To se odnosilo i na šefove stanica i njihove pomoćnike, zatim na više kontrolore-inspektore i čuvare reda u stanicama, odnosno na pratioce putničkih kompozicija. Nošenje mača, ovim Pravilnikom, ne odnosi se na ostale službenike i služitelje.

Zaposleni koji u obavljanju svojih poslova dolaze u kontakt sa javnošću moraju se pojavljivati, ako ne u uniformi ili odori (domaći čuvari-redari stanica, nosači prtljaga i sl.), onda barem sa propisanim službenim značkama ili službenom kapom, a spoljašnjim izgledom moraju odgovarati zahtevima pristojnosti.

Treći period – Železnice uskog koloseka pod civilnom upravom od 1895. do 1908.

Period od 1895. do proglašenja aneksije 1908. godine obuhvata izgradnju novih železničkih pruga, uglavnom iz ekonomskih i finansijskih razloga (prihodi od koncesija pri eksploataciji šuma i rudnika i njihov transport), kao i iz strateških razloga, odnosno izlazak na granicu sa susednom Srbijom i jadranskim lukama Splitom, Dubrovnikom i Herceg Novim.

Na teritoriji BiH železnička mreža bila je podeljena na dve direkcije: vojnu upravu bosanskih pruga i direkciju BH železnica. Dana 1. maja 1895. godine ove direkcije su ujedinjene, a 27. jula osnovana je direkcija Bosansko-Hercegovačkih Državnih Železnica (BHStB) sa sedištem u Sarajevu, kojoj su predate na civilnu upravu sve vojne pruge u BiH (osim Vojničke železnice Banja Luka–Dobrljin, koja će biti predata civilnoj upravi tek 1912. godine).

Na čelo ove direkcije postavljen je austrougarski inženjer (Oberingenieur) Karl Šnak. Dužnost je obavljao (i ujedno direktor izgrađene pruge „Narentabahn“ 1884–1895, nap. a.) od 1895. do 1912. godine.

Građenje železničke mreže (1895–1908) – U trećem periodu sagrađena je pruga Gabela – Hum (od Huma odvojak za Trebinje) do Uskoplja (od Uskoplja odvojak za Zeleniku) i nastavak do Dubrovnika (1901). Ova železnička mreža bila je dugačka 207 km, od toga 132 km na bosanskoj (hercegovačkoj), a 75 km na austrijskoj (dalmatinskoj) teritoriji.

Zatim, šumska železnica ‘Krivajatalbahn’ Zavidovići – Olovo – Han Pijesak – Kusače građena je o državnom trošku i data pod zakup firmi „Bosanska šumska industrija Eissler & Ortlieb u Zavidovićima“.

I na kraju pruga „Sarajevo – Istočna granica“, odnosno trasa Sarajevo – Međeđa – Višegrad – Dobrun – Vardište, odnosno Međeđa – Uvac (1906). Ove uskokolosečne pruge i pruge na austrijskoj (dalmatinskoj) teritoriji bile su izgrađene i operativno upravljane od strane Direkcije Bosansko-Hercegovačkih Državnih Železnica, BHStB (Bosansko-Hercegovačka Državna Železnica), u ukupnoj dužini od oko 480 km.

Uniforme, oznake i simboli iz perioda 1895–1908. godine

Nakon što je završena deonica Bosanski Brod – Sarajevo (1882) i u javni saobraćaj puštena deonica Metković – Mostar, 1885. godine (po projektu izgradnje železničke mreže „Dalmatien-Herzegowina-Eisenbahnnetz“ – „Narentabahn“), u narodu se koristio naziv „Bosansko-Hercegovačke državne železnice“. Posle deset godina (1895), Direkcija Bosnabana iz Dervente prelazi u Sarajevo i zvanično se donosi odluka o imenu „Carske i kraljevske Bosansko-hercegovačke državne železnice“ (k.u.k. BHStB).

Iste godine, vojna Uprava bosanskih pruga i Direkcija BH železnica se ujedinjuju, tako da tadašnja, kao i buduća izgrađena železnička mreža, prelazi pod nadzor i upravu civilne uprave, odnosno Direkcije k.u.k. BHStB. Tim činom stvoreni su uslovi za donošenje odluke o izgledu jedinstvene „bosanske“ železničke uniforme, njenim oznakama i simbolima.

Godine 1896. donose se „Jedinstveni propisi za bosanskohercegovačke državne činovnike“ („Uniformierung-Vorschrift für die bosnisch-herzegowinischen Landesbeamten“, odobreni sa Najvišom odlukom od 25. aprila 1896). U Opštim odredbama stoji, između ostalog: (…) „Uniforma bosanskohercegovačkih državnih činovnika mora se nositi u skladu sa propisima koji odgovaraju razredu čina dotičnog državnog činovnika, odnosno u svečanim prilikama, na zvaničnim prezentacijama i u spoljnoj izvršnoj službi, a zatim i u kancelariji na svim sastancima i najavljenim razgovorima sa strankama, kao i generalno u izvršnoj službi u kontaktu sa strankama. Kada nije na dužnosti, državnom službeniku je dozvoljeno nošenje uniforme isključivo u svečanim i prazničnim prilikama.“

Pored službene uniforme, državni službenici nose i svečanu uniformu („gala uniformu“) koju su dužni da nose na službenim prezentacijama, tokom zvaničnih poseta i poseta visokih zvaničnika (dvorskih i članova kraljevske porodice, nap. a.). Svečane uniforme državnih službenika razlikovale su se po boji: ružičasta (Pompadour) za političke službenike, svetlozelena za poreske službenike, ljubičastoplava za pravosudne službenike i svetlosiva za tehničke službenike. Za sve ostale službenike, službena i svečana uniforma izrađivala se od sukna tamnozelene, odnosno tamnoplave boje.

Svečana uniforma sastojala se od: Kratki kaput-Gala-Rock, Mantil/Dugi kaput-Gala, Bluza-Gala, Hlače-Gala, šešir, kravata, rukavice, čizme i mač. Službene uniforme su podeljene u tri kategorije: Prva kategorija za 3., 4. i 5. stepen-klasu, druga za 6., 7. i 8. stepen-klasu i treća kategorija za 9., 10. i 11. stepen-klasu. Nulta kategorija prvog i drugog stepena odnosi se na direktora Direkcije železnica i njegove pomoćnike. Gornji deo uniforme čine kratki kaput (nem. Gala-Uniform-Rock), bluza-sako (nem. Uniform-Jacke) i dugi kaput (nem. Uniform-Mantel).

Kratki kaput ili dolamica (Gala-Rock) izrađen je pretežno od finog tamnoplavog sukna sa postavom od crnog sukna ili crne svile. Prišivena su dva reda po sedam pozlaćenih dugmadi na kojima je utisnut bosanskohercegovački državni grb, od kojih samo pet služi za zakopčavanje. Na ramenima se nalazi istaknuti čin izrađen od zlatnog konca debljine 7 mm, koji je presvučen crvenim nitima, umotanima u oblik osmice (Goldbouillon). Oblik osmice sa četiri puta uvijenom niti nose službenici prve kategorije, sa tri puta druge kategorije i sa dva puta uvijenom niti treće kategorije.

Na prednjem kraju rukava nalazi se rever (širine 10,5 cm) sa manžetom od crnog somota i zlatnim rubom za neposredno prepoznavanje čina ili visine ranga službenika (od 3. do 6. klase), dok je rever širine 9 cm sa manžetom iste boje kao i uniforma koje nose službenici od 7. do 11. klase. Inače, na manžetama rukava nalaze se dve trake vezene zlatnom bojom (u obliku pletenice), a između njih utkane su dve ili jedna tamnozelena pruga-traka širine od 3,3 do 4 mm (u zavisnosti od ranga). Ukoliko se nalazi jedna traka zlatne boje i pored nje jedna (može dve ili tri) uža traka iste boje, označava niži rang itd.

Sastavni deo uniforme je samostojeći okovratnik širine 12 cm čiji su krajevi umereno zaobljeni na dijagonalama od 1,3 cm tako da kada se gornji deo uniforme zakopča, ovratnik spreda čini trokutasti izrez čija je gornja širina 25 mm. Ovratnik je obložen crnim baršunom i obrubljen širokim zlatnim koncem, a na njemu se nalaze ‘rozete’ sa istaknutim metalnim „jednostranim krilatim točkom“ (u zlatnoj ili srebrnoj boji) sa leve i desne strane. Rozete – oznake čina ili ranga mogu biti zlatne ili srebrne (u zavisnosti od ranga), okruglog su oblika sa obrubom u obliku ružinog cveta.

Levi deo gornje uniforme ima vodoravni rez širok 5 cm, odnosno 10-12 cm niže od pojasa, koji služi za provlačenje mača. Gornji deo svečane uniforme uvek mora biti zatvoren.

Pošto smo pomenuli krilati točak, evo i objašnjenja. Krilato ili leteće kolo, odnosno krilati točak, simbol je železnice i železničkog saobraćaja u svetu. Predstavlja brzinu koja je u prvim godinama pojave parne lokomotive smatrana izuzetnom. Još u ranom periodu nastanka vazdušnog saobraćaja brzinske rekorde držala su železnička vozila. Danas je čest motiv u modernoj heraldici i pojavljuje se u nekoliko oblika, tj. jednostrano i dvostrano leteće kolo.

Jakna-sako. Za jaknu ili sako (njem. Gala-Jacke) nema veće razlike u odnosu na kratki kaput (Gala-Uniform-Rock) što se tiče boje tkanine, sve zavisi od kategorije službenika koji je nosi. Jedina razlika je u kroju po dužini, odnosno rubovi na pojasu prelaze oko 5 cm preko kraja rukava. Jakna ima stojeći okovratnik širine 4,5 cm koji je s gornje i donje strane matiran tkaninom u boji odgovarajućeg odjela. Sa spoljne strane prednjeg dela nalaze se horizontalno krojeni džepovi sa preklopima.

Jakna ima dva reda po pet pozlaćenih dugmadi na kojima je državni grb Bosne i Hercegovine, od kojih se samo četiri koriste za zakopčavanje. Za ostale službenike jakna je izrađena od tamnozelene ili tamnoplave tkanine i udobno prianja uz telo. Dozvoljeno je praviti letnju jaknu od bele tkanine sa istim završnim detaljima kao što je gore opisano, dok je postava od bele svile ili tkanine.

Dugi kaput – Mantil (njem. Mantel – Gala) krojen je i oblikom sličan uobičajenim uniformnim kaputima k.u.k. vojske. Napravljen je od plavosive tkanine i kopča se sa dva reda po šest pozlaćenih dugmadi sa utisnutim državnim grbom Bosne i Hercegovine. Sa obe strane nalaze se okomito isečeni džepovi prekriveni preklopima. Kaput ima spušteni ovratnik od plavosive trune širine 8 cm na kome su postavljene rozetne oznake sa krilatim točkom. Donji rub rukava, tj. manžeta, izrađena je od tkanine u boji kaputa.

Gala pantalone (njem. Gala-Beinkleider) izrađene su od istog materijala i boje kao i gornji deo svečane uniforme i imaju zlatne gajtane na spoljnim šavovima sa obe strane, odnosno dva zlatna gajtana između kojih prolazi traka (3 mm) od iste tkanine kao pantalone. Za ostale službenike pantalone su od pamučnog platna plavo-sive ili tamnozelene boje sa dva horizontalna džepa, dok su gajtani na šavovima pantalona od alizarin crvene tkanine. Dozvoljeno je nošenje letnjih pantalona od “lake” vunene tkanine boje drapa ili od belog pamučnog “pique” platna.

Šešir (njem. Hut) izrađen je od sjajnog crnog pliša i sastoji se od okrugle kape i oboda, a sa desne strane ima zlatni gajtan ili „zlatni bujon“ u zavisnosti od čina. Visina šešira u sredini je 13,5 cm, koja se prema ivicama (uglovima) blago zaobljava da bi se na kraju na uglovima formirala ravna linija visine 10 cm. Ukupna dužina šešira je 46 cm. Na desnoj strani je prišivena crna moire traka širine 5 cm. Unutrašnjost šešira postavljena je crnim svilenim postavom bez znojne kože.

Rangiranje šešira odnosi se samo na prvu i drugu kategoriju državnih službenika. Na zadnjem delu oboda šešira sašivena je traka „moire“ sa nagibom koja služi za postavljanje „naboranog“ nojskog perja. Takođe se nose zlatne pletenice – bujoni u obliku izdužene osmice (četvorostruki zlatni bujon) – i pričvršćuju se koso udesno sa jednim pozlaćenim dugmetom na kojem je otisnut državni grb Bosne i Hercegovine.

Službenicima muslimanske veroispovesti umesto šešira dozvoljeno je nošenje crvenog „krep“ fesa, s tim da se na prednjoj strani zakači pozlaćeno metalno dugme sa znakom „Franz Joseph I“, odnosno inicijalima „FJ1“. Iznad inicijala stoji kraljevska kruna, sve okruženo ružinim grančicama.

Kapa časnička (njem. Kappe), kao i kapa za ostale službenike, ima oblik zarubljene kupe. Prednji deo tela (čelo) kape je visok 10 cm. Donji obod (počinjajući od čela ulevo i udesno) blago se spušta (parabolično) prema zadnjem delu tako da u završnici telo kape ima visinu od 13 cm. Napravljena je od tamnoplave ili tamnozelene sukne. Cela donja ivica kape je opletena crno-žutom pletenicom (užica debljine 7 mm). Napred je postavljen „suncobran“ koji je obložen sjajnom crnom kožom.

Pomični kožni kaiš (za olujno vreme, op. a.) pričvršćen je sa dva pozlaćena dugmeta (kopčama) na kojima su utisnuti inicijali „Franz Josef I“ („FJ1“). Viši službenici na čelu kape nose metalni dvostrani leteći točak, a povrh njega kraljevski grb. Niži službenici na čelu kape na vrhu nose pletenu (vezenu) rozetu zlatno-crne boje koja je vezana crno-žutom vrpcom (dvostruka uzica od po 7 mm) za dugme na kome su utisnuti inicijali „Franz Josef I“ („FJ1“), dok ostali nose samo metalni (ili vezeni) dvostrani leteći točak.

Kravata je obavezni deo službene uniforme i izrađena je od svile, satena ili tkanine u zavisnosti od kategorije službenika.

Rukavice su obično izrađene od bele (polu-svilene) jelenske kože i sastavni su deo službene uniforme.

Mač. Kao bočno oružje služi mač. Drška (potporni prsten) izrađeni su od kovanog (pozlaćenog) metala dok je drška izrađena od „tamnog“ roga. Ispod drške nalazi se „školjka“ ili košara na kojoj je izrađen bosanskohercegovački državni grb. Korica (futrola) izrađena je od metala presvučenog crnom kožom. Čelična oštrica duga je 65 cm, dok je korica duga 80 cm. Kaiš od sjajne kože sa torbicom, za nošenje mača, nosi se oko tela ispod gornjeg dela službene (svečane) uniforme. Mač se nosi tako da se kroz poseban prorez na kaputu provuče i smesti u kožnu torbicu tako da je napolju vidljiva samo drška.

Četvrti period – Železnice uskog koloseka pod civilnom upravom od proglašenja aneksije 1908. do 1918. godine

Septembra 1908. godine Austro-Ugarska je proglasila aneksiju Bosne i Hercegovine, što je dovelo do tzv. aneksijske krize. U periodu između 1878. i 1908. godine Bosna i Hercegovina bila je nominalno deo Osmanskog carstva, iako njome u stvarnosti upravljala Austro-Ugarska. Osmansko carstvo tokom 19. i početkom 20. veka znatno je oslabilo, a tome je doprinela i Balkanska kriza (1912-1913). Male balkanske države su želele da iskoriste priliku i prošire svoj teritorij na račun „bolesnika sa Bosfora“, što su i ostvarile tokom Prvog balkanskog rata 1912/13. godine. Ovom krizom Osmansko carstvo izgubilo je gotovo sve svoje evropske teritorije zapadno od reke Marice. Posledice ovog rata znatno su narušile ravnotežu snaga na Balkanu.

Izgradnja železničke mreže (1908–1918) – U četvrtom periodu ovog istraživanja, od 1908. do nestanka Austro-Ugarske 1918. godine, izgrađene su uske pruge Prijedor – Srnetica (1914) i Čardak – Jajce (1916) u dužini od oko 166 km. U tom periodu već su postojale pruge Knin – Oštrelj – Srnetica – Čardak, građene od 1902. do 1910. godine, i bile su pod upravom „Šumsko industrijskog preduzeća AD Dobrljin – Drvar“ u vlasništvu Ota Štajnbaiza (Bosanska šumska industrija AG Otto Steinbeis), tzv. pruge „Steinbeisbahn“.

Novi pravci, Prijedor – Srnetica (60% ove pruge finansira država) i Čardak – Jajce, građeni su isključivo iz vojnostrategijskih razloga (po naređenju Ministarstva rata Dvojne monarhije) kako bi se povezali sa državnom prugom na stanici Prijedor za pravac Sisak – Zagreb, zatim sa državnom prugom na stanici Jajce za pravac Lašva – Sarajevo – Višegrad, odnosno Sarajevo – Gabela – Herceg Novi, gde se u Boki Kotorskoj nalazila Ratna mornarica Austro-Ugarske.

Godine 1910. objavljen je Zemaljski ustav za BiH. Donio ga je pokrajinski sabor koji je imao zakonodavnu vlast u unutrašnjim poslovima. Gradnja železnica na području BiH mogla se izvesti samo uz odobrenje i odluke BiH sabora.

Sve državne pruge uskog i normalnog koloseka od 1908. do 1918. bile su pod upravom Direkcije Bosansko-hercegovačkih Zemaljskih Železnica, BHLB (Bosnisch-Herzegowinische Landesbahn). Na čelu ove direkcije bio je Franjo Mrasek, koji je tu dužnost obavljao od 1912. do 1918.

Uniforme, oznake i simboli iz perioda 1908–1918.

Radi svrhe ovog istraživanja morali smo pregledati „Jedinstveni propis i Pravilnik za uniforme službenika bosansko-hercegovačkih državnih železnica“ donesen 1900. godine, iako naslov navodi period od 1908. do 1918. Razlog je jednostavan – taj propis primenjivan je do kraja 1918.

Pravilnik za uniforme odnosi se na više i niže državne službenike, kao i na kandidate odnosno privremene službenike. Kandidati i privremeni službenici, čija služba to zahteva, nose uniformu, dok ostali uglavnom nose samo propisanu službenu kapu. Penzionisani službenici mogu koristiti uniformu samo uz dozvolu direkcije.

Uvedena je nova kategorizacija službene uniforme: Prva kategorija za službenike prve klase; Druga kategorija za službenike druge, treće i četvrte klase; Treća kategorija za petu, šestu i sedmu klasu. Svečana uniforma (Gala – kratki kaput, jakna i mantil), propisana propisom iz 1886. godine, ostaje na snazi uz manje izmene dizajna.

Propisane su dve vrste uniformi: „Uniform – Gala“ i „Uniform – Commode“. Gala uniformu nose službenici svih kategorija osim onih koji rade na manjim stanicama ili na privatnim prugama (Steinbeisbahn, Krivajabahn i dr.). Sve kategorije državnih službenika nose radnu uniformu „Commode“, bilo da su na državnim ili privatnim železnicama.

Svečana uniforma, kratki Gala kaput, izrađena je od tamnoplavog sukna i krojena da udobno prione uz telo. Postava je od crnog sukna ili crne svile. Sa strane se nalaze dva useka džepa sa trošiljastim preklopima ukrašenim po tri pozlaćena dugmeta, a ivice su ukrašene crvenom alizarinskom tkaninom. Kaput se kopča sa dva reda po osam pozlaćenih dugmadi, a kroj se sužava od ramena ka struku. Na svim dugmadima je utisnut grb Bosne i Hercegovine.

Sako (jakna) i dugi kaput (mantil) izrađeni su od tamnoplavog sukna, kroja i oblika kakav je bio u k.u.k. vojsci. Dugmad sa grbom Bosne i Hercegovine pričvršćuju se na isti način kao na gala uniformi kratkog kaputa. Sredinom leta dozvoljeno je nositi jaknu izrađenu od tviča (poliester-pamuk).

Samostojeći okovratnik (visine 4,5 cm) i manžetne na rukavima (8 cm) krojeni su od modro-crnog pliša. Na manžetnama rukava nalaze se vezene trake u zlatnoj ili srebrnoj boji (5,5 cm), u zavisnosti od ranga službenika. Na okovratniku se postavljaju rozete (činovi): Prva kategorija – jedna srebrna rozeta; Druga – tri zlatne; Treća – dve zlatne; Četvrta – jedna zlatna rozeta. Odlikovanja se nose na grudima uniforme, a dozvoljeno je i nošenje na okovratniku u obliku rozete. Nošenje dodeljenih odlikovanja je obavezno u svim prilikama.

Svečani šešir sa crnim nojevim perjem nose državni službenici od prve do četvrte kategorije, dok ostali nose službene kape. Šešir je izrađen od crnog filca sa svilenom trakom na ivicama. Petlja sa desne strane pričvršćena je krilatim točkom izvezenim u zlatnoj boji. Na šeširu se nalaze zlatni bujoni i gajtan, u zavisnosti od ranga službenika. U dva ugla šešira nalaze se rozete sa ivicama od debljeg zlatnog konca, a sredina je od crnog pliša, sa izvezenim imenom „Njegovog Veličanstva“. Službenicima muhamedanske veroispovesti dozvoljeno je da, umesto svečane kape, nose crveni fes (samo u svečanim prilikama) sa pozlaćenim metalnim dugmetom na prednjoj strani, sa znakom „Franz Joseph I“ ili inicijalima „FJ1“.

Pantalone su iste za sve kategorije. Izrađene su od plavo-sive tkanine, sa crvenim gajtanom od alizarinske tkanine po spoljnim šavovima. Letnje pantalone izrađene su od tviča, a dozvoljeno je i korišćenje belog pikea ili lana. Za hladnije vreme dozvoljeno je nositi zimske pantalone „za čizme“, čiji se donji deo uvlači u čizme. Izrađene su od plavo-sive tkanine (sukna), ali bez postavljenog gajtana.

Kapa je ista kao kod državnih službenika, samo s tom razlikom što se napred nalazi pozlaćeno dvostrano leteće kolo (od metala ili od tkanine u vezu, nap. aut.) uz napomenu da je samo državnim službenicima bilo dozvoljeno da nose krilati točak sa velikom carskom krunom. Olučna kožna traka pričvršćena je pozlaćenim dugmadima sa kraljevskim grbom. Otpravnik vozova mora za vreme službe da nosi crvenu kapu, izrađenu od crvene suknene tkanine. Tokom letnjih meseci dozvoljeno je nositi kapu od belog pikea, u propisanom obliku.

Kravata, koja je sastavni deo službene uniforme, može biti izrađena od svile, satena ili platna. Iskrojena je u obliku propisanom za k.u.k. vojsku. Mač je izrađen od livenog čelika, kaljen i poliran, i ravan je u dužini od 74 do 79 cm. Okvir, usnik, potporni prsten i donji kraj korica izrađeni su od pozlaćenog metala, dok je drška od tamnog roga ili crne kosti. Korice (navlaka ili futrola za mač) presvučene su crnom kožom.

Radnici (poslužitelji) koji su u službi, za identifikaciju nose propisane kape za poslužitelje izrađene od plavog sukna. Na kapi nema istaknutog gajtana niti rozete, već samo dvostrano leteće kolo. Nosači (hamali) nose istu kapu, s tim da ispod krilatog točka imaju utisnut arapski broj od žutog metala. Tokom službe nose kaput s plavim prugama i pojas od prirodne kože. Za donji deo i obuću dozvoljeno je nositi civilnu opremu (narodnu nošnju), pod uslovom da je čista i uredna.

Ova tematika obrađena je propisom „Službeno uputstvo za nosače prtljaga (hamale), Propis broj 73. Sarajevo 1897.“
Knjiga je štampana na nemačkom jeziku sa prevodom na narodni jezik. Između ostalog, navodi se:
„Nosači prtljaga (hamali) mogu biti samo provereni, pouzdani i poverljivi ljudi, koji su dužni da u službi nose čistu i dobro očuvanu odeću.“
„Nosači prtljaga (hamali) su obavezni da u službi nose propisanu železničku kapu ili fes sa krilatim točkom, kao i belo-plavi prugasti platneni kaput, na čijoj levoj prednjoj strani mora biti pričvršćen znak sa brojem.“

Stanični i peronski redari (vratari, čuvari), kao i ophodari pruga, nose kape poput poslužitelja, a dozvoljeno je u službi nositi crveni fes sa metalnim dvostranim krilatim točkom.
Radnici koji rade na otvorenom tokom zimskog perioda nose kratke kapute (dolamice), a za veće hladnoće krznene kapute i krznene rukavice. Od ostale odeće nose civilno odelo (narodnu nošnju), a u slučaju istrošenosti, prema Pravilniku o naknadama za uniformnu bluzu i pantalone, dobijaju novčani iznos za nabavku nove opreme.

Traka žalosti nosi se po proglašenju državne žalosti (dvorska žalost prvog reda) ili žalosti drugog reda u lokalnim prilikama.
Svi državni službenici i službenici višeg ranga koji se pojavljuju u službenoj uniformi obavezni su tokom državne žalosti nositi crnu traku širine 8 cm.

Pravilo službe i Pravilnik o uniformi zaposlenih na Steinbeisbahn-u

Tokom ratnog stanja (1914–1918), železničke mreže Prijedor–Drvar–Knin i Srnetica–Jajce proglašene su od državnog (vojnog) značaja. Ovim pravcima prevožene su značajne vojne trupe, artiljerija i druga tehnička sredstva ka jugoistočnom frontu (Srbija i Crna Gora).
Ministarstvo rata, Glavna direkcija bosanskohercegovačkih železnica i vlasnik izgrađene šumske pruge Otto Steinbeis doneli su dopunsko Pravilo službe i Pravilnik o uniformi zaposlenih na Steinbeisbahn-u.

Ovim pravilima pomenuta železnička mreža stavljena je pod nadzor i upravljanje „državnih službenika“. Pored ratnog raspoređivanja državnih službenika sa glavnih pruga, školovani i stručno osposobljeni lokalni železničari koji su se zatekli na licu mesta proglašeni su „državnim službenicima“.
Takođe, zapošljavanje novih lica zasnivalo se na njihovom stepenu obrazovanja, a pravilnikom je predviđeno njihovo dodatno školovanje u zavisnosti od železničkog zanimanja, uz obavezno polaganje ispita pred stručnom komisijom.

Svi zaposleni razvrstani su u jedinstvene razrede od prvog do osmog stepena složenosti poslova koje obavljaju, od rukovodilaca operacija, šefova stanica, vođa železničkih sekcija, otpravnika vozova, telefonskih nadzornika, kontrolora vozova do ostalog železničkog osoblja (mašinovođe, skretničari, kočničari, čuvari itd.).

Svi gore navedeni službenici, po novom Pravilniku, nosili su jedinstvenu uniformu. Jedina razlika odnosila se na ‘uniformni’ razred u pogledu boje metalnih oznaka (zlatna ili srebrna rozeta, odnosno krilati točak) koje se nalaze na ovratniku gornjeg dela uniforme. Kaput i bluza (bez postave), zatim pantalone i kapa, krojeni su od tamno plavog sukna. Kaput i bluza zakopčavaju se jednim redom belih metalnih dugmića sa kopčom na ovratniku. Na visini grudi, sa obe strane, nalazi se džep sa trokrakim preklopom. Ovaj dizajn kaputa i bluze ostaje skoro isti za naredne generacije železničara (Kraljevina SHS/YU, JDŽ i JŽ).

Kapa je istog oblika za sve zaposlene po uzoru na kroj i oblik koje nose državni službenici. Jedini zanimljiv detalj odnosi se na izgled simbola-oznake na čelu kape. Na dnu kape nalazi se mali dvostrani leteći točak od zlatnožutog ili belog metala. Na vrhu kape nalazi se rozeta vezena od zlatnog ili srebrnog bujona, a njena sredina presvućena je svetlozelenim platnom. Rozeta i mali dvostrani leteći točak povezani su petljom-uzicom koja je pletena svetlozelenom-zlatnom ili svetlozelenom-srebrnom trakom. U sredini rozete, u zlatovezu, stoje slova „OS“ što su početna slova imena i prezimena Otto Steinbeis.

Takođe, u donesenom Propisu stoje odredbe koje propisuju striktno poštovanje činova i način pozdravljanja prilikom vršenja službe. Poštovanje činova i međusobno pozdravljanje u skladu je sa normama koje važe za k.u.k vojsku. U slučaju susreta službenika u uniformi postoji obaveza međusobnog pozdrava, a prvi je dužan da pozdravi službenik nižeg ranga. Zaposleni iste službene klase (službene kategorije) između kojih službeni prioritet nije uspostavljen ili jasno vidljiv, moraju se međusobno pozdraviti prilikom susreta.

Službenik koji obavlja odgovornu saobraćajnu službu, tj. prometnik (otpravnik vozova), čak i ako je aspirant, prvi od svih prima vojnički znak pozdravljanja čim i dokle god nosi crvenu kapu kao znak ove dužnosti. Takođe, prateće osoblje lokomotive i vozno osoblje, bez obzira na čin koji nose, međusobno se pozdravljaju. Kako je navedeno, „ovim propisom prvo pozdravljaš državu, pa zatim državnog službenika, bez obzira na čin ili rang.“

Zaključak

Na kraju možemo konstatovati da su železničke službene uniforme (1879-1918) bile pandan krojem i oblikom uniformama k.u.k. vojske. Pretežno su dominirale u plavoj, odnosno u kombinaciji sa svetlo zelenom bojom. Uniformni znaci ili simboli bili su u obliku jednostranog (nošenog na ovratniku) ili dvostranog (nošenog na kapi) letećeg železničkog točka. Obično su bili izrađeni od metala (boja zlata ili srebra) ili su vezeni na platnu koncem zlatno-srebrne boje. Dominirale su ‘zlatne’ rozete u kojima je u zlatovezu stajalo ime Nj. Veličanstva „Franca Jožefa I“ (svečani šešir) ili inicijali ‘FJ1’ na službenim kapama, odnosno na metalnim dugmadima sa reljefom kraljevski grb.

Naime, rozeta na svečanim i službenim kapama, u sredini, nosila je u zlatovezu slova-inicijale ‘FJ1’, dok je donja rozeta od metala na kojoj je otisnut reljefni kraljevski grb. Kasnije je umesto kraljevskog grba stajalo dvostrano krilato kolo. Rozete su vezene vunenim koncem u zlatno-crnoj boji (crno-žuta boja zastave Austrije) ili donji rubovi cilindra kape, odnosno gajtan na čelu kape (koji veže gornju i donju rozetu, op. a.), pleteni u obliku uzice (7 mm) u bojama crveno-bela ili zeleno-bela (crveno-belo-zelena boja zastave Ugarske), dok se retko pojavljuje crveno-žuta boja u boji zastave Bosne i Hercegovine. Kada se govori o isticanju zastava na javnim ustanovama, odnosno na svim železničkim stanicama, postavljane su redom: desno zastava Austrije, levo zastava Ugarske, a u sredini zastava BiH.

Simbol koji se odnosi na Bosnu i Hercegovinu nošen je u obliku metalnih dugmadi na svečanim i službenim uniformama (gornji deo uniforme) ili metalnim kopčama na kapi. Na licu dugmadi bio je reljefno otisnut bosanskohercegovački grb. Isti ovaj grb nalazio se i na školjci ili korpi službenog mača.

Ovaj grb usvojen je 1878. godine. Najugledniji heraldičari monarhije, precizni i pedantni, služili su se bogatim heraldičkim srednjovekovnim bosanskim nasleđem i odlučili da će grb nove A-U pokrajine biti modifikovani grb bosanskog velikaša Hrvoja Vukčića Hrvatinića iz 14. veka. Zlatni štit, iz čijeg levog srebrnog obruba izlazi crvena oklopljena savijena ruka, koja drži srebrnu sablju sa zlatnom drškom, a štit su okrunili krunom kraljevske dinastije Kotromanić sa ljiljanima. Ubrzo je ovaj grb BiH postao i sastavni deo velikog grba A-U Monarhije.

Ovim činom usvajanja bosanskog grba dovoljno govori kako je pokrajina Bosna i Hercegovina ipak zadržala neke elemente i oblike svoje državnosti. Iz istorije znamo da je Austro-Ugarska Monarhija politički podeljena na zapadni deo carstva pod austrijskom upravom – Cizlajtaniju, dok se istočni deo carstva pod mađarskom upravom nazivao Translajtanija. U čitavom tom carstvu upravljanja, jedino je Bosna i Hercegovina bila pod zajedničkom upravom (austrougarski kondominijum) oba dela monarhije. Faktčki, sa stanovišta unutrašnjeg pravnog poretka, BiH je bila ‘treća’ država unutar Monarhije, tako da stanovnici nisu pravno bili ni austrijski ni mađarski državljani, nego su tretirani kao pripadnici bosanskohercegovačke zemlje.

Peti period – Železnice Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca od 1918. do proglašenja Kraljevine Jugoslavije 1929.

Godine 1918, posle raspada Austro-Ugarske Monarhije, stvorena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca – SHS. Novoosnovana država preuzima delove bivše Austro-Ugarske (teritorija Slovenije, Hrvatske i BiH) i njenu železničku mrežu. Nakon završetka Prvog svetskog rata, decembra 1918, austrougarska državna železnička mreža (k.u.k. StB) i sva transportna sredstva podeljeni su između država naslednica Austrije, Čehoslovačke, Poljske, Rumunije i Kraljevine SHS. Nasleđena železnička mreža u BiH, dužine oko 1165 km, bila je raznovrsna po organizaciji, nameni i širini koloseka.

Zemaljska vlada je nastavila rad kao Pokrajinska uprava za BiH, tako da je Sarajevo ostalo u statusu zemaljskog glavnog grada i zadržalo neke elemente državnosti još neko vreme. Posle donošenja Vidovdanskog ustava 28. juna 1921, centralne vlasti u Beogradu počele su da ubrzavaju likvidaciju Pokrajinske uprave, što je bio složen posao koji je trajao skoro dve godine. Pokrajinska uprava je u potpunosti likvidirana 25. februara 1924, čime je Sarajevo izgubilo atribut zemaljskog glavnog grada i svedeno je na sedište sarajevske oblasti.

Tokom 1918/1919. godine privremeni organi vlasti i deo domaćeg stanovništva nastojali su da uklone sve simbole nekadašnje austrougarske uprave. Uništavani su natpisi na nemačkom, spomenici, brojne škole na nemačkom i mađarskom su zatvorene, a upotreba nemačkog u javnosti nije bila poželjna. Od raseljenih porodica oduzimana su radna mesta i stanovi, što je bilo naročito izraženo tokom 1919. u akciji progona određenih kategorija stanovništva poreklom iz ‘neprijateljskih’ zemalja.

Većina doseljenih porodica ostala je u BiH uprkos pritisku dela domaćeg stanovništva i novih vlasti. Ipak, država je uspostavila pravila za iseljavanje, svesna da strane činovnike ne može zameniti kvalitetnim domaćim kadrom. Balansirali su između potrebe da zadrže neophodan stručni kadar i želje da se reše bar dela stranaca. Najbolju poziciju imali su doseljenici iz Češke, Slovačke, Poljske i Ukrajine.

Obnova železničke mreže počela je 1918. i završena je 1920. godine. U tom periodu doneta je „Uredba o organizaciji Ministarstva saobraćaja za saobraćaj železnicom, morem i rekama“ sa sedištem u Beogradu, kao tela koje upravlja celokupnom saobraćajnom politikom u zemlji. Ova uredba stupila je na snagu 21. maja 1921. godine. Tek 1925. godine biće ujednačeni propisi, standardi, tarife i drugi pravilnici na celoj teritoriji Kraljevine SHS.

Ovom ministarstvu neposredno je bila podređena Generalna direkcija državnih železnica, a njoj oblasne direkcije (uključujući Sarajevo). Godine 1929. Bosna i Hercegovina teritorijalno je podeljena na banovine: Vrbaska sa sedištem u Banjaluci, Drinska u Sarajevu, Zetska u Cetinju i Primorska u Splitu – kasnije, 1939. godine, i Hrvatska banovina u Zagrebu. Banovinske železnice (npr. Direkcija železnica Drinske banovine) bile su podređene Oblasnoj – Glavnoj direkciji u Sarajevu, odnosno Generalnoj direkciji u Beogradu.

Treba napomenuti da je većina mreže industrijsko-šumskih pruga koje su gradile privatne firme i pruga pod zakupom (koncesija) proglašena „javnim dobrom“, odnosno uredbom uvedena u javni (putnički) saobraćaj. Treba takođe pomenuti burna dešavanja tokom i nakon završetka generalnog štrajka železničara 1920. godine. U vremenu do zakazivanja štrajka državne železnice su nastojale da prevaziđu probleme u nedostatku kvalifikovanih radnika. U tom cilju organizovani su kursevi na koje su upućeni istaknutiji radnici koji su nakon školovanja trebali da zamene svoje bivše majstore. Međutim, tokom štrajka svi železnički radnici su pozvani na vojnu vežbu, a oni koji se tom pozivu nisu odazvali bili su izloženi progonu i otpuštanju sa posla.

Izgradnja železničke mreže (1918–1929) – U ovom periodu, na prostoru BiH izgrađene su nove pruge: Bosanski Novi – Bosanska Krupa (u nadležnosti zagrebačke oblasne direkcije), normalni kolosek, dužine 37 km (1920), i produžetak Bosanska Krupa – Bihać, dužine 33 km (1924); Bosanska Rača – Bijeljina (u nadležnosti beogradske oblasne direkcije), dužine 18 km (1922); Bijeljina – Ugljevik, uski kolosek, dužine oko 26 km (1925); Vardište – Užice, uski kolosek, dužine 57,8 km (1925); Uvac – Priboj, dužine 4,6 km (1929); Podgorica – Donja Plavnica, dužine 20 km (1927). Inače, pruga Podgorica – Donja Plavnica izgrađena je tokom Prvog svetskog rata, širine 600 mm, dužine 20 km, da bi Vojska Kraljevine, zbog dotrajalosti, po postojećem donjem stroju izgradila novu prugu iste širine.

Vozna sredstva (i parne lokomotive) dobijaju jedinstvenu numeraciju 1933. godine. Do tada je numeracija na parnim lokomotivama bila ista kao i na nasledjenim železnicama, samo je umesto oznake nasledjene železnice stavljeno „SHS“.

Navedene železničke pruge postojale su pod znakom svojine Železnice Kraljevstva SHS (ŽK–SHS), nemački: „Staatseisenbahnen des Königreichs der Serben, Kroaten und Slowenen“.

Uniforme, oznake i simboli iz perioda 1918–1929

Kao što je navedeno, 1925. godine unificiraju se propisi, standardi, tarife i drugi pravilnici na teritoriji cele Kraljevine SHS. Železnički službenici i pomoćni radnici nosili su uniforme po principu „Nosi šta imaš“ dok se ne donese novi Pravilnik o službenim železničkim uniformama. Sa starih uniformi (zaduženih iz vremena A-U Monarhije) poskidane su sve oznake osim dvostranog krilatog točka. Obaveza isticanja dvostranog krilatog točka pominje se u „privremenom“ propisu iz 1922. godine. Sa okovratnika i manžetni na rukavima (zlatni bujoni i rozete) poskidani su preko noći. Takođe, sa pantalona su uklonjeni zlatni gajtani, a sa kapa raznobojne rozete i metalna dugmad sa inicijalima „FJ1“, odnosno kraljevskim grbom. Na čelu kape nalazilo se samo metalno dvostrano leteće kolo.

U ovom periodu (1918–1929) donesena su dva pravilnika, i to:

a) „Pravilnik o službenom odelu osoblja državnih železnica“ od 17. marta 1925. godine (MSBr. 2392/24. Odobren od strane Ministarskog saveta), u kome, između ostalog, stoji: „Službeno odelo moraju nositi, kada su na službi: šefovi stanica i njihovi pomoćnici, saobraćajni činovnici i zvaničnici na pruzi, šefovi magacina sporovozne i brzovozne robe, blagajnici karata, telegrafisti, telefonistkinje na pruzi, revizori vozova, vozovođe, manipulanti, kondukteri, kočničari, propisivači kola, avizeri, nadzornici stanica i magacina, rukovaoci manevre, manevristi, skretničari, čuvari i vratari i kancelarijski poslužitelji.“

Zatim, (…) „Službenici mašinskog odeljenja: mašinovođe i ložači, nadzornici stabilnih mašina, zavoda za dezinfekciju i gasari, čuvari vodostanica, ložionica, magacina i radionica, pregledači kola, rukovaoci osvetljenja, vatrogasci pri radionama, lampisti, kancelarijski poslužitelji i šoferi“. Službena odela pripadaju službenicima za održavanje pruga, ekonomskog odeljenja i službenicima u Ministarstvu saobraćaja, Generalnoj direkciji i Oblasnim direkcijama, tj. kancelarijski poslužitelji i vratari.

Svečana odela

Službeno odelo čine: kapa (obična i zimska), kaput, bluza, prsluk, pantalone, šinjel, cipele i čizme. Ovome se dodaje i letnje odelo, radno odelo, bunda, rukavice, kožna kapa i žensko odelo. Takođe, pravilnikom je propisano nošenje svečanog odela koje se sastoji od kaputa kroja „redingot“ (franc. Redingote – dugačak dvoredni muški kaput, pripijen u struku, crne boje, vrlo moderan u celoj Evropi u 19. veku), bluze, prsluka i pantalona.

Svečani kaput ima kroj, dugmad i sve ostalo kao moderan salonski redingot. Izrađen je od crne čohe ili kamgarna dobrog kvaliteta. Kragna je kruta sa crnom mašnom. Na rukavima se nose oznake čina, kako je propisano i za svečanu bluzu.

Bluza je oficirsko-mornarskog kroja od plave čohe ili kamgarna prvog kvaliteta. Na „jaci“ (kragni) je zlatom izvezen jednokrilni železnički točak, ispod kojeg su prišivene latice (u obliku romba) od crvenog somota. Unutra je postavljena satenom ili „seržom“ (franc. Serge – vunena, pamučna ili svilena tkanina tkana u keper-vezu). Zakopčava se jednim redom od 6 koščanih dugmadi, koji su sa desne strane i zakopčavaju se ispod bluze tako da se ne vide. Na prednjem delu bluza ima 4 džepa sa pravougaonim preklopima. Na rukavima, pri dnu, našiveni su galoni (8×5 cm) u boji (boja u zavisnosti od kategorije službenika) za postavljanje činova. Oznake čina su vezene trake, zlatne ili srebrne boje, dužine 6 cm i širine 4 mm. Kaput i bluza se uvek nose zakopčani.

Prsluk pripada svečanom kaputu i jednostavnog je kroja sa jednim redom dugmadi. Izrađen je od crne čohe ili kamgarna prvog kvaliteta.

Pantalone koje pripadaju svečanom odelu izrađene su od crne čohe ili kamgarna prvog kvaliteta.

Šinjel je oficirskog kroja od tamnoplave čohe prvog kvaliteta. Zakopčava se sa dva reda po 6 pozlaćenih metalnih dugmadi na kojima je utisnut reljefni krilati točak. Donji deo rukava ima „narukavlje“ širine 15 cm. Na okovratniku su latice od somota preko kojih je izvezen jednokrilni železnički točak. Sa obe strane se nalaze džepovi sa preklopima. Na rukavima, iznad narukavlja, nose se galoni za označavanje čina, kao što je propisano za bluze.

Umesto šinjela, dozvoljeno je nošenje „mekintoša“ sa kapuljačom (mekintoš kaput je svojevrsna ikona britanske mode i može biti mantil, kabanica, balon-mantil itd.) izrađenog od impregniranog crnog štofa. Službenik koji želi da nosi mekintoš nabavlja ga o svom trošku.

Kapa je oficirskog kroja u obliku šapke od tamnocrvene čohe ili kamgarna, prvog kvaliteta. Gornji obod sa žicom je u prečniku za 7 cm širi od donjeg. Vijenac kape je širine 4 cm u boji tamnoplave kadife (tur. kadife, od arapskog qatīfä – fina tkanina koja sa jedne strane ima sjajne dlačice, dok je sa druge potpuno glatka). Štitnik je od lakirane crne kože, savijen naniže sa olučastom presovanom ivicom. Podbradnik (za olujna vremena) izrađen je kao zlatna pletenica širine 12 mm, koja se pričvršćuje metalnim kopčama (prečnika 7–8 mm) na kojima je reljefno izrađeno dvostrano „zlatno“ krilato kolo.

Na vijencu kape nalazila se državna trobojna emajlirana kokarda (oblika elipse, okomito) sa dvoglavim belim orlom u sredini koja je veličinom ista kao oficirska (Franc. cocarde – okrugla ili elipsasta značka koja se nosi na kapi ili kaputu kao znak pripadnosti nekoj udruzi, vojsci, železnici i sl.). Iznad kokarde, na gornjem prednjem obodu vijenca, zlatnim srmom izvezeno je dvostrano krilato kolo veličine 5,5 cm. Značenje ‘srma’ odnosi se na zlatni ili srebrni konac za vezenje.

Prilikom saobraćaja dvorskih kola, domaćih i državnih svečanosti, svo određeno osoblje koje nosi službenu uniformu smatra se svečanim, pod uslovom da je uniforma čista i uredna. Svečanu uniformu obavezno nose šefovi stanica Oblasnih direkcija, dok će za ostale stanice uniforme menjati prema potrebi koju odredi Generalna direkcija Državnih železnica. Službenu uniformu nabavljaju službenici (šefovi i njihovi zamenici) o sopstvenom trošku.

Službena uniforma

Kaput, bluza, pantalone, šinjel i kapa su oblikom i krojem isti kao i svečana uniforma, ali su izrađeni od tkanine druge i treće kvalitete. Što se tiče dugmadi na šinjelu (2 reda po 6 dugmadi), za zvaničnike su od srebra, a za služitelje od žutog metala. Jedina razlika kod službene kape je u tome što je napravljena od tamnoplavog čoha. Za niže službenike vijenac kape nije od plave baršunaste tkanine već od istog materijala kao gornji deo. Podbradnik je izrađen od crne lakirane kože (širine 15 mm) sa dve kožne trake za produžavanje i skraćivanje podbradnika. Te trake su pričvršćene dugmadima od srebra za zvaničnike, odnosno dugmadima od žutog metala za služitelje.

Što se tiče nošenja oznaka ili simbola na kapi za niže službenike, u trobojnoj emajliranoj kokardi, umesto dvoglavog orla, nalazi se dvostruko krilato kolo žute boje, dok je za zvaničnike bele boje. Za činovnike dvostruko krilato kolo je izvezeno srmom srebrne boje, a za više činovnike izrađeno je od belog metala.

Letnje odelo sastoji se od bluze, pantalona i kape, kroja i oblika službenog odela. Izrađuje se od tkanine segeltuh (nemački Segeltuch – čvrsto tkana tkanina od jake pređe), ili od drila (engleski drill – jaka lanena, pamučna ili konopljina tkanina) sive boje. Za činovnike se koristi materijal prve klase, dok je za zvaničnike i poslužitelje druge i treće klase. Na kragni bluze nose se oznake kao i na redovnom odelu – u skladu sa zvanjem i činom, izrađene od metala. Kapa je istog kroja kao obična, s tim što su gornji deo i venac kape od istog materijala kao bluza. Oznake se nose kao i na uobičajenoj kapi.

Zimske kape su krojene i oblikovane kao kapa „šubara“, izrađene od crnog jagnjećeg krzna (nosi se isključivo uz zimsku bundu), ili kao zimska kapa „šajkača“ od plave čoje, sa preklopima i bez štitnika. Preklopi se mogu po potrebi spustiti da pokriju vrat i uši, i kopčaju se ispod brade. Na zimskim kapama nosi se kokarda ili železnički simbol – dvokrilato točak.

Bunda. Lica čija je služba određena za dug boravak na otvorenom ili putovanje u otvorenim kolima ili na drezini, zimi dobijaju bundu sa postavom od jagnjećeg krzna. Postoje dve vrste: „opaklija“ i bunda od čoje – „šajaka“. Opaklija je dugačak ogrtač sastavljen od više ovčijih koža, bojenih u žuto. Doseže do članaka. Kragna je od crnog krzna. Kopča se s dva reda metalnih dugmadi. Džepovi su koso postavljeni sa strane za odmaranje ruku. Bunda od čoje („šajaka“) je plave boje, sa postavom od jagnjećeg krzna, otporna na vlagu. Kroj i oblik su isti kao kod opaklije.

Žensko odelo nose ženske službenice: blagajnice karata, blagajnice prtljaga, telegrafistkinje i telefonistkinje. U službi nose bluze iste boje i materijala kao činovnici. Imaju jedan džep u visini grudi i dva na donjem delu bluze. Unutrašnjost je postavljena satenom. Na kragni se nosi jedno krilato kolo zlatne boje. Na prednjem delu rukava nalaze se činovni galoni kao i kod ostalih službenika.

Službene oznake. Za označavanje grane službe na kragni bluze ili kaputa prišivaju se komadi somota ili čoje u obliku latica (romb): za saobraćajnu službu – čivit plava (modra, indigo); za voznu službu – boja višnje; za magacinsku – svetloplava; za mašinsku – crna; za službu održavanja pruge – zelena.

Na rukavima se nose galoni (8×5 cm) na koje se prišivaju činovi. Zlatne oznake nose svi šefovi stanica i magacina kao i svi saobraćajni činovnici. Srebrne oznake nose svi šefovi postaja, mašinovođe i vozovođe, nadzornici pruga i mostova, manipulanti, kondukteri i pregledači kola. Svo ostalo osoblje (služitelji) nosi oznake sive boje koje su sašivene na galonu tamnocrvene boje. (Vidi tabelu 1. ispod).

b.) „Pravilnik o službenom odelu osoblja državnih saobraćajnih ustanova“, FO Broj: 6500/27, Beograd, 30. aprila 1927. godine. Ovim donošenjem prestaje da važi Pravilnik o službenom odelu od 17. marta 1925. godine.

Uvidom u knjižicu novog pravilnika, odredbe pravilnika iz 1925. godine ostale su iste osim manjih izmena. Na primer, službenu uniformu više neće nositi šefovi odeljenja i njihovi pomoćnici, šefovi ložionica i njihovi inženjeri, kao i rukovodioci saobraćajne službe. U službenu uniformu dodaje se i „Radničko odelo” (bluza-košulja i pantalone od plavog dril platna – cajg). Za označavanje grana službe boje oznaka i galona ostaju iste za saobraćajnu, vučnu, mašinsku i službu za održavanje pruge, dok je za ostale predviđena tamnocrvena boja.

Stanični nosači nose službenu kapu sa brojem od mesinga umesto kokarde, a preko civilnog odela nose plavi mantil sa kožnim pojasom. Službenici koji ne nose uniformu tokom službe nose „službenu traku” (40 cm x 9 cm) tamnoplave boje. U sredini trake nalazi se zlatni krilati točak (9,5 cm). Traka je izrađena od svile, somota ili čoje, u zavisnosti od ranga službenika. Na traci se takođe nalaze činovničke oznake u zlatnoj ili srebrnoj boji, u zavisnosti od službe ili ranga. Izvršene su izmene izgleda oznaka za činovnike i zvaničnike, što možete videti u Tabeli 2.

Šesti period – Period Kraljevine Jugoslavije od 1929. do izbijanja Drugog svetskog rata 1941. godine

Kao posledica atentata u Narodnoj skupštini 1928. godine, 6. januara 1929. godine kralj Aleksandar donosi novi zakon o nazivu „Kraljevina Jugoslavija“ i podeli države na nove banovine, ukida Narodnu skupštinu i uvodi diktaturu. Celokupnom železničkom mrežom upravljaće državno preduzeće pod nazivom Generalna direkcija Jugoslovenskih državnih železnica sa sedištem u Beogradu, dok je za BiH nadležna Železnička direkcija u Sarajevu.

Izgradnja železničke mreže (1929–1941) – U ovom periodu biće izgrađene železničke pruge: Trebinje – Bileća u dužini od 37,2 km (1931) i produžetak Bileća – Nikšić (u nadležnosti sarajevske oblasne direkcije) u dužini od 71 km (1938); Raštelica – Bradina (rekonstrukcija pruge sa zupčastim pogonom i izgradnja tri tunela, uključujući tunel „Ivan“ L=3.223 km) u dužini od oko 7,8 km (1931); Ustiprača – Foča u dužini od 42 km (1939); Modran – Bos. Mezgraja, uski kolosek, oko 12 km (1939).

Cjelokupna nasleđena železnička mreža u BiH, od 1918. do 1929. godine, u dužini od 1337 km, kao i izgrađene pruge od 1929. do 1941. godine u dužini od 158 km (ukupno 1495 km), na osnovu ustavnog amandmana od 1929. do 1941. godine, odnosno Rešenjem Ministarstva saobraćaja od 29. oktobra 1929. godine, operativno će funkcionisati pod novim nazivom „Jugoslovenske Državne Železnice“, JDŽ (nemački: „Jugoslawische Staatsbahnen“).

Uniforme, oznake i simboli iz perioda 1929.–1941. godine

Nakon proglašenja novog naziva (29. oktobra 1929) u Jugoslovenske Državne Železnice (JDŽ), na osnovu Zakona o železnicama u javnom saobraćaju, 19. jula 1930. godine donet je „Pravilnik o službenom odelu osoblja državnih saobraćajnih ustanova“. Ovaj pravilnik imao je manje izmene 1938., 1939. i 1940. godine.

Uvidom u doneti pravilnik (I deo – Opšte odredbe, član 1.), (…) „Propisuje se da svi službenici koji za vreme vršenja dužnosti dolaze u kontakt sa građanstvom moraju nositi službeno odelo ili propisane znakove, i to za: saobraćajno-komercijalnu službu, mašinsku (ložioničku i radioničku) službu, građevinsku službu i ekonomsku-magacinsku službu.“

Službeno odelo sastoji se od: zimskog, letnjeg, radničkog i obuće. Zimsko odelo sastoji se od: bluze, pantalona, šinjela, kabanice, zimske kape i kape za mašinovođe. Letnje odelo čine: bluza, pantalone i kapa. Radničko odelo: bluza (košulja) i pantalone od plavog platna ili od radnog ogrtača. Obuća se sastoji od crnih cipela i čizama.

Što se tiče izgleda, kroja, oblika i boje svečane i službene uniforme, nije bilo većih izmena. Bluze, pantalone, šinjel, zimske bunde i letnje odelo ostaju isti po pravilniku iz 1927. godine. Novina se odnosi na zimske pantalone pod nazivom „čakšire“ koje se mogu nositi umesto službenih. Pantalone čakšire (tur. – pantolon čakšire, pantalone od smeđeg somota proširene pri vrhu, a od kolena se sužavaju i priljubljuju uz nogu, poput seljačkih, lovačkih ili oficirskih pantalona) nose se isključivo zimi uz filcane čizme do kolena.

Izmene su donesene za službenu kapu koja je krojena u formi oficirske šapke bez žice (pre je imala žicu), crne boje (pre plave), od materijala i kvaliteta kao i odelo. Činovnici VI–IV grupe nose kapu sa ušivenim zlatnim „šujtašem“ širine 3 mm preko spoja gornjeg dela (mađ. – šùjtāš, dugi, uski komad tkanine koji služi za razne svrhe, vrpca, traka itd.), što ranije nije bilo.

Svi saobraćajni činovnici i otpravnici za vreme vršenja službe nose kapu od ugašeno crvene čohe istog oblika kao i obična kapa (pre propisano za šefove stanica i otpravnike vozova). Crvenu kapu dozvoljeno je nositi kao svečanu u datim prilikama. Kada napuste svoj rejon (kraj službe, odlazak kući i sl.), nose dodeljenu crnu kapu. Za pomenute činovnike kapa ima podbradnik od zlatne pletenice, pričvršćen sa obe strane zlatnim dugmadima sa reljefno izrađenim krilatim kolom.

Što se tiče zimske kape „šajkače“ od plave čohe sa preklopcima i bez suncobrana, dozvoljeno je nositi istog kroja, odnosno kao letnju kapu izrađenu od crne kože sa sjajnim crnim suncobranom. Ovu kapu nose mašinsko osoblje i šoferi železničkih drumskih vozila. Na vrhu oboda kape obavezno stoji simbol krilatog kola.

Službena kabanica sa kapuljačom sličnog je kroja kao i obični šinjel, samo što je većih dimenzija. Izrađena je od voštanog impregnisanog platna crne boje. Koristi se samo za jake kišne padavine i inventarski se drži samo u tom slučaju.

Vezano za oznake i simbole, donesene su nove izmene. Šefovi železničkih stanica nose starješinski znak, metalnu značku zlatne boje, na levoj strani gornjeg dela uniforme. Na emajliranoj reljefnoj površini (plave boje) nalazi se dvostrano krilato kolo, a povrh njega kraljevska kruna.

Što se tiče latica na okovratniku (u obliku romba sa zaobljenim ivicama) na koje se postavlja jednostrano krilato kolo (metalno ili vez), dodeljene su sledeće boje: za saobraćajnu službu tamno plava, za mašinsku službu crna, za službu za održavanje pruga tamno zelena, a za sve ostale službenike tamno crvena. Ista boja se odnosi i na galone koji se ušivaju na donji deo rukava uniforme, dimenzija 8×5 cm, na koje se ušivaju činovi. Vrsta materijala za latice i galone su: za činovnike svih grupa somot, za zvaničnike I i II kategorije čoha, a za sve ostale službenike vuna.

Znaci ili činovi za činovnike su zlatne boje, za zvaničnike srebrne, a za služitelje od vunenog širita (vezena traka) sive boje. Vezena traka je široka 4 mm i dugačka 6 cm. Razmak između više traka je 4 mm. (Vidi tabelu 3 dole).

SSvi službenici (bez obzira na veru) državnih saobraćajnih ustanova i oni koji prvi put stupaju u službu polažu zakletvu pred starešinom. U tekstu zakletve, između ostalog, stoji: (…) „Ja … … zaklinjem se svemogućim Bogom da ću vladajućem kralju Petru II i otadžbini veran biti…“, sa položenom desnom rukom na Bibliju. (…) „Službenici islamske vere polažu desnu ruku na srce i na kraju zakletve dodaju reči: ‘Billah i Taala’ ili ‘Vallahi’ ili sve troje – Kuran nije potreban.“

Zaključak (1919–1941)

Železničke uniforme (1919–1922) sadržavale su nasledjene austrougarske uniforme, sa kojih su skinuti habzburški dinastički simboli, dok nisu zamenjeni novima. Novim ustrojstvom o izgledu i boji železničke uniforme i nošenju oznaka i simbola (1925), uveden je sistem identičan vojnom ustrojstvu po srpskim propisima i tradiciji.

Prihvaćen je i ostao u upotrebi simbol jednostranog ili dvostranog krilatog točka (sada nošen na okovratniku, kapi i dugmadima gornjeg dela uniforme), dok se umesto slova ‘FJ1’ ili grba Austro-Ugarske Monarhije nosi državna trobojna emajlirana kokarda sa belim dvoglavim orlom u sredini. Kada su u pitanju činovi, po novom ustrojstvu, oni se nose isključivo na rukavima uniforme u formi traka, dok su za vreme Austro-Ugarske činovi, pored traka, bili u obliku rozeta nošeni na samostojećem okovratniku.

Sedmi period – Period tokom trajanja Drugog svetskog rata od 1941. do 1945. godine

Početak Drugog svetskog rata zatekao je Bosnu i Hercegovinu u teškom položaju. Tokom Aprilskog rata 1941. godine stvorena je Nezavisna Država Hrvatska (NDH), koja je obuhvatala i Bosnu i Hercegovinu. U maju iste godine osniva se Ministarstvo saobraćaja i javnih radova, te železnice postaju sastavni deo Ministarstva hrvatskog domobranstva sa sedištem u Zagrebu. Temeljnom odredbom ovog ministarstva osnovano je „Odeljenje za železnički saobraćaj“, pod koje su potpale Direkcije državnih železnica u Zagrebu i Sarajevu.

Za direktora Ravnateljstva Hrvatskih državnih železnica u Sarajevu postavljen je Ante Vokić (1909–1945), koji je tu dužnost obavljao do oktobra 1943. godine, kada je imenovan za ministra saobraćaja. Radio je na železnicama u Sarajevu od 1929. godine za vreme Kraljevine Jugoslavije. Vokić je uhapšen 1945. godine i streljan.

Od 1941. do 1945. godine, cela železnička mreža u Bosni i Hercegovini nosila je oznaku „Hrvatske državne železnice – HDŽ“.

U tom periodu jedina izgradnja železničke pruge odnosila se na produžetak pruge uskog koloseka od stanice Gabela do mesta Ploče (nekada Luka Aleksandrovo), dužine oko 21,8 km. Radovi su započeli 1939. godine, a pruga je zvanično puštena u saobraćaj 25. novembra 1942. godine pod novim nazivom „Luka Porto Tolero“.

Nemački Rajh i Kraljevina Italija imali su presudan uticaj na Hrvatske državne železnice. NDH je bila podeljena nemačko-italijanskom linijom: Sombor–Glina–Jajce–Sarajevo–Višegrad, pri čemu su železnice južno od Sarajeva bile pod nadzorom italijanskih vojnih vlasti.

Sve do tada izgrađene pruge uskog koloseka bile su pod upravom Ravnateljstva Hrvatskih državnih železnica u Sarajevu, osim određenih pruga koje su bile pod nadležnošću Ravnateljstva u Zagrebu.

Pruga od Bradine do Ploča retko je korišćena zbog diverzija koje je izvodila Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije, sve do kapitulacije Italije 1943. godine. Nakon toga, nemačke okupacione snage preuzele su operacije, ali su prilikom povlačenja 1945. godine uništile mnoge mostove i celu železničku infrastrukturu.

Godine 1942. Vrhovni štab NOV-a imenovao je Tehnički odsjek za organizaciju tranzitnog i lokalnog saobraćaja na oslobođenim teritorijama. Tokom 1941–42. godine, partizanske železnice koristile su nekoliko pruga.

U periodu 1943–44. godine, ove partizanske železnice dobile su zvanični naziv „Željeznice narodnooslobodilačke vojske“ (ŽNOV), sa ovom oznakom na lokomotivama i vagonima.

Na drugom zasedanju AVNOJ-a (30.11.1943.) u Jajcu nastaje država kao zajednica pet naroda i šest republika, s prvobitnim imenom Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ). Predsedništvo AVNOJ-a imenuje NKOJ (Narodni komitet oslobođenja Jugoslavije) kao privremeni organ vrhovne narodne vlasti. Pri ovom Komitetu nalazio se poverenik za saobraćaj, koji je između ostalog bio zadužen i za poslove železničkog saobraćaja. U isto vreme Predsedništvo ZAVNOBiH-a imenuje odeljenje za železnice i oblasnog poverenika za železnički saobraćaj za BiH.

Prvi poverenik za saobraćaj (30. novembra 1943. godine), a ujedno i član Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, bio je general-potpukovnik Sreten Žujović-Crni (1899−1976).

Početkom 1945. godine poverenik saobraćaja u Beogradu doneo je propis pod nazivom „Ustroјstvo oblasnih železničkih direkcija“. Na osnovu tog ustrojstva, oblasne direkcije dobijale su uputstva od Glavne uprave saobraćaja državnih železnica, odnosno od Povereništva saobraćaja NKOJ-a koji je neposredno upravljao svim državnim železnicama. Sve do tada, kolokvijalno se pisalo i izgovaralo „Narodne železnice“.

U martu 1945. godine raspušta se NKOJ i umesto njega osniva se Privremena narodna vlada Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ). Od tada počinje sa radom Ministarstvo saobraćaja, koje preuzima poslove dotadašnjeg Povereništva za saobraćaj. Za ministra saobraćaja postavljen je Todor Vujasinović Toša (Tešanj 1904 – Beograd 1988).

Uniforme, oznake i simboli iz perioda 1941–1945. godine

a) Period pod upravom ‘NDH’

Početkom rata 1941. godine, sada u „novoj“ državi (tzv. NDH), stare jugoslovenske železničke uniforme sa simbolom krilatog točka (bez kokarde na kapi), zadržane su u početku kao znak pripadnosti profesiji. Uz svu želju, tokom ovog istraživanja nije se mogla pronaći bilo kakva zakonska odredba ili naredba koja govori o železničkom ustrojstvu. Kolokvijalno, svi dotadašnji železnički propisi koji su važili u Kraljevini Jugoslaviji, ukoliko nisu bili protivni ustrojstvu Države Hrvatske, ostaju na snazi dok se ne promene.

Ovakav pristup je razumljiv jer bi nagle izmene u izgledu i bojama uniforme za Ravnateljstvo HDŽ-a bile preskupe. Na osnovu zakonske odredbe o državnom grbu i zastavi NDH, Ravnateljstvo HDŽ-a donosi odluku o izradi jedinstvene oznake koja će se nositi na venci službene kape i na reverima gornjeg dela uniforme.

Izgled oznake prikazuje točak sa široko raširenim krilima u sredini, inspirisan nemačkim poimanjem istorije kao leta u budućnost. Krila su povezana tropletnom viticom, najstarijim simbolom koji izražava crkveni i narodni identitet hrvatskog naroda. Na vrhu točka nalazi se hrvatski grb sa velikim slovom ‘U’ uokvirenim zvezdastom tropletnom viticom. Na točku sa jednim krilom takođe dominira veliko slovo ‘U’. Ove oznake su izrađene od pozlaćenog ili srebrnog metala, u zavisnosti od ranga službenika.

Tokom 1941. godine formirano je zapovedništvo Železničke ustaške vojnice sa sedištima u Zagrebu i Sarajevu.

Ustaška vojnica je bila vojni ogranak nastao kao ustaška stranačka vojska (paravojne jedinice) koja nije bila podvrgnuta regularnoj vojnoj disciplini. Svrha i zadatak Vojnice bio je da obezbedi nastavak ustaške borbe i njenih tekovina, garantuje sigurnost naroda i učestvuje u odbrani Nezavisne Države Hrvatske. Na reverima uniforme nosili su četvorougaonu ili petougaonu crvenu laticu na kojoj je bio metalni znak ‘U’ sa bombom, zajedno sa metalnim znakom železničkog točka sa jednim krilom.

b.) Period pod upravom ŽNOV-a na slobodnoj teritoriji BiH

Izgled uniforme, oznake i simboli nošeni su kako je to bilo propisano za vreme vlasti NDH. Na oslobođenoj teritoriji pod vojnom vlašću NOV-a i POJ-a zadržana je nasledna uniforma i simbol krilatog točka na gornjem delu kape, s tim što je umesto metalne oznake na vencu službene kape—krilatog točka sa grbom i velikim slovom ‘U’—nošena crvena petokraka zvezda bez srpa i čekića, pretežno izrađena od crvenog filca ili čoje, ili u metalnom obliku. Takođe, na reveru kaputa uklonjen je krilati točak sa fokusom na slovu ‘U’.

U datim situacijama pri gubljenju teritorija pod železničkom mrežom, skidala se petokraka i vraćala stara državna oznaka, a u slučaju veće opasnosti (hapšenje, streljanje i sl.), mnogi železnički službenici sa kompletnom uniformom priključivali su se partizanskim jedinicama.

Kao zaključak (1941–1945)

U ovom periodu nasledna službena uniforma je iz perioda Kraljevine Jugoslavije, pandan tradicionalnoj uniformi vojske Srbije. Kako se menjala u vreme vladavine NDH teško je odgovoriti. Naime, u Arhivu BiH postoji Fond JDŽ/HDŽ 1941.–1945. godine, koja do danas nije izvršena katalogizacija, tako da pomenuti fond još nije javan. Jedini izvor može biti pregled sačuvanih fotografija iz tog perioda.

Ono što imamo jeste da je opšteprihvaćen univerzalni železnički simbol „Krilati točak“. Kod državnih službenika HDŽ dvostranom krilatom točku dodat je državni grb sa velikim slovom ‘U’, odnosno na reveru preko jednostranog krilatog točka slovo ‘U’. Kod železničara ŽNOV-a nošen je ‘original’ bez dodatnih aplikacija.

Osmi period – Period u vreme FNRJ od 1945. do 1953. godine

Ustavotvorna skupština, 29. novembra 1945. godine u Beogradu, donosi Deklaraciju o proglašenju Federativne narodne republike Jugoslavije (FNRJ). Temeljem Ustava FNRJ iz 1946. godine i Ustava Narodne Republike Bosne i Hercegovine (NR BiH – pre nego što je nosila naziv Federalna Država Bosna i Hercegovina 1945.–1946, a od 1946. do 1953. NR BiH op.a.) sredstva železničkog saobraćaja proglašena su opštenarodnim imanjem.

Maja 1945. godine Ministarstvo saobraćaja donosi novu organizaciju za upravljanje Jugoslovenskim železnicama. Formirana je Glavna uprava železnica sa sedištem u Beogradu, a u vezi sa tim formira se Železnička uprava u Sarajevu. Prema Zakonu o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća od 5. novembra 1946. godine, nacionalizovana su i prešla u državno vlasništvo sva javna i privatna preduzeća od opštedržavnog i republičkog značaja. Navedeni zakon precizirao je da se nacionalizacija odnosi i na industriju železničko-saobraćajnog materijala i transporta koji obuhvata uređaje, stovarišta, kancelarije, transportna sredstva, ogranke i konfiskovanu imovinu koja je pripadala privatnim licima i preduzećima. Umesto imena „Narodna železnica“, Uredbom Vlade FNRJ od 22. aprila 1947. godine osnovane su „Jugoslovenske državne železnice“ (ЈDŽ – ЈДЖ). Temeljem navedene uredbe, dotadašnja Železnička uprava Sarajevo preimenovana je u „Glavnu direkciju eksploatacije železnica Sarajevo“.

Nakon završetka rata Bosna i Hercegovina počinje obnovu i izgradnju razorene zemlje, grade se nove železničke pruge, putevi, fabrike i hidroelektrane. Železnička uprava u Sarajevu proglasila je glavnom prugom (prva grupa) Bosanski Brod – Sarajevo – Dubrovnik, dok su sporedne pruge bile sve ostale. U skladu sa opštim privrednim planom (obnova – petogodišnji plan), počinje izgradnja novih pruga, odnosno zamena uskog koloseka normalnim kolosekom širine 1435 mm.

Izgradnja železničke mreže (1945–1952):

Hronološki pregled izgrađenih pruga (širina koloseka, dužina trase i godina puštanja u saobraćaj) su:
Bugojno – Gornji Vakuf, uzak kolosek, dužine 18,4 km, 1945; Omladinska pruga Brčko – Banovići, normalni kolosek dužine oko 90 km, 1946; Omladinska pruga Šamac – Sarajevo, normalni kolosek dužine oko 242 km, 1947; Omladinska pruga (šumska) Bila Nova – Trenica, uzak kolosek dužine 7,7 km, 1947; Na trasi Brko – Banovići, industrijski normalni kolosek dužine 9,5 km, 1947; Bihać – Knin, normalni kolosek dužine oko 112 km, 1948; Brezićani – Rudnik Ljubija, normalni kolosek dužine oko 16 km, 1948; Nova Kreka – Tuzla, normalni kolosek dužine 4,5 km, 1948; Bijeljina – Bosanska Rača, normalni kolosek dužine oko 19 km, 1950; Doboj – Tuzla, normalni kolosek dužine oko 60 km, 1951; Sarajevo Novo – Sarajevo (Stara železnička stanica – Nova železnička stanica), uzak kolosek dužine oko 1,5 km, 1951; Modriča – Gradačac, dužine oko 18,5 km, 1951.

Uniforme, oznake i simboli iz perioda 1945–1952.

U ovom periodu doneta su tri pravilnika o službenom odelu, 1946, 1947. i 1948. godine. Zbog obimnog materijala, pokušaćemo da u što kraćim crtama navedemo najosnovnije.

a.) Uredba – Iz člana 282. „Službeni glasnik“ Ministarstva saobraćaja, broj 18, od 26. septembra 1946. godine, donose se uputstva da se nasledđena službena uniforma (1935) može i dalje koristiti do donošenja novog pravilnika. Ovo zbog toga što je na železnici bilo oko 250 hiljada zaposlenih i to bi iziskivalo ogroman trošak za državu. Crvena petokraka zvezda (službena oznaka „Narodne železnice“) koja se nosila na službenoj kapi zamenjuje se novom oznakom.

Nova oznaka rađena je u obliku „kokarde“ (sličnog oblika iz stare Jugoslavije), s tim što je kao osnova jugoslovenska trobojka (plavo-belo-crvena), a u sredini (umesto belog orla) crvena petokraka bez srpa i čekića. Na kapi, iznad kokarde, nalazi se krilato kolo, veličine 5,5 cm. Stare oznake – činovi na rukavima i obojeni galoni za označavanje kategorije ili grupe, mogli su se nositi dok ne stupi na snagu nova uredba.

b.) Uredba – „Službeni glasnik“ Ministarstva saobraćaja od 15. novembra 1947. godine donosi uredbu da kroj i boja uniforme ostaju isti (tkanina vunena – plava čoha). Jedina razlika je u izgledu letnje kape (ostaje sive boje), tj. podbradnik i suncobran kape (pre crne lakovane kože) sada su od kože sivomaslinaste boje. Dotadašnja službena železnička oznaka (kokarda iz 1946. godine) stavlja se van snage i donosi se nova uredba o novom izgledu.

Novi izgled se sastojao od: Dvostruko krilato kolo (sa pet peraja) sa crvenom petokrakom na vrhu, okruženo lovorovim granama. Ispod točka nalazi se mala jugoslovenska trobojka u boji (plavo-bela-crvena). Nova oznaka se nosi na vencu kape (krilato kolo, napred, na obodu kape se stavlja) i izrađena je u metalnoj formi ‘zlatne’ boje ili vezena ‘zlatnim’ srmom. Za rukovodioce prve vrste i službenike, obeleženi su epoletama oivičenim zlatnim šuftašem, odnosno uzdužnim i poprečnim širitom širine 20 mm.

c.) Pravilnik o službenom odelu za službenike JDŽ, Ministarstvo saobraćaja, MS br. 1211/48, Beograd, 25. marta 1948. godine.

Uvidom u sadržaj Pravilnika donosimo najosnovnije podatke. Službeno odelo postoji u zimskom i letnjem izdanju i opremljeno je znacima koji označavaju službu, položaj i zvanje. Znaci za označavanje su: latice i podloge u boji za označavanje vrste službe, kao i širiti, epoleti, naramenice, amblemi i posebne oznake za označavanje položaja i zvanja službenika. Službeno odelo i znaci se daju besplatno, dok se obuća, košulje, rukavice i ostali delovi službene uniforme nabavljaju o svom trošku.

Što se tiče nošenja službene uniforme, ista pravila važe i za ženske službenike, s tom razlikom što će umesto kape nositi beretku (beretka – plitka i okrugla francuska kapa), a umesto pantalona suknju ili suknju-pantalone (fakultativno). Službena uniforma se sastoji od kape, sakoa, bluze, prsluka, pantalona, šinjela i gležnjača, krojena od tkanine kamgarn i dodeljuje se službenicima koji nose epolete-širite, odnosno od čohe za niže službenike, u tamnoplavoj boji. Letnja uniforma je od sivog ili belog platna, kroja i oblika kao i zimska. Službenicima izloženim vremenskim nepogodama izdaju se uz potvrdu: bunda, opaklija, kabanica, kratka bunda od sukna, rukavice i slično, koji su inventarskog karaktera.

Kroj, način zakopčavanja i broj dugmadi za gornji deo uniforme (zakopčano do vrata, na kraju pomoću metalne kvačice) ostaju isti kao kod nasleđene uniforme, s tim što se pravougaoni poklopci na džepovima zakopčavaju jednim dugmetom. Pantalone su ravne, običnog kroja i nepodvrnutih nogavica, osim kod službenika koji nose otvorenu bluzu — nogavice su podvrnute. Sva dugmad za zakopčavanje su metalna sa reljefnim otiskom krilatog točka. Dugmad žute boje nose službenici koji su položajem i zvanjem označeni zlatnim širitima i epolete, a za ostala zvanja srebrne boje. Košulje za službenike sa otvorenim bluzama (bluza sa četiri dugmeta) su sive boje, uz obavezno nošenje plave kravate. Rukavice su kožne ili od sivog platna.

Oznake — boje i oblici kod Ministarstva saobraćaja i železnica. Latice su u obliku romba sa stranicama od 30 mm i nose se na reverima okovratnika zatvorene bluze i šinjela. Službenici Ministarstva, Generalne i Glavne direkcije nose latice boje višnje. Službenici prve vrste nose latice zlatne boje oivičene trakom boje službe širine 2 mm. Službenici druge vrste nose latice u boji službe oivičene zlatnom trakom. Svi ostali službenici nose latice boje službe bez označavanja ivica.

Boje latica po službama su: Za saobraćajnu službu – tamnocrvena; Služba vuče – tamnoplava; Služba održavanja i građenja – tamnozelena; Radionička služba – crna; Služba veze – svetloplava; i sve ostale službe – boja višnje.

Širite su zlatne boje i nose se na prednjoj strani donjeg dela rukava na podlozi boje uniforme. Predviđeni su za službenike od Generalne – Glavne (Oblasne) direkcije do šefa preduzeća ili radne jedinice. Kroj i oblik su slični onima iz Uredbe iz 1935. godine. Uredbom je propisano da službenu uniformu tokom službe nose Generalni direktor, direktor Zavoda za projektovanje i eksploataciju, svi načelnici odeljenja, glavni dispečeri, šefovi planova za investicije, računovodstvo, knjigovodstvo, kadrove, statistiku, školstvo, šefovi preduzeća i železničkih stanica.

Epolete (na ramenima) za označavanje zvanja su boje službe, dužine 132 mm i širine 45 mm, oivičene zlatnim šujtašom od 3 mm. Prema zvanjima na epolete se stavljaju uzdužni širiti od 20 i 16 mm i poprečni od 20 i 8 mm, kao i železnički dvostrani krilati točak. Oznaku krilatog točka, na primer tri, dva ili jedan, nose službenici u zavisnosti od položaja (od savetnika, inženjera, ekonomista do tehničara).

Naramnice (za saobraćajno-transportne službenike od I do V klase) služe za označavanje činova. Izrađene su od istog materijala kao i odelo, dužine 13 cm, širine 4 cm, obrubljene srebrnim štrasom širine 3 mm. Donji deo je prišiven za gornji deo rukava, a gornji se pričvršćuje malim dugmetom. Na naramnicama se nosi krilati točak (25×7 mm), metalno žute boje. Učenici trogodišnje železničke škole nose srebrne širice iznad kojih je srebrni krilati točak (5,5 cm). Širice se nose na levom rukavu iznad lakta i oblikom su obrnutog latiničnog slova „V“. Na glavi mogu nositi i kapu zvanu „titovka“ u boji odela sa pripadajućim amblemom.

Deveti period – Period u vreme FNRJ/SFRJ od 1953. do 1992. godine

Kraj formalnog federalizma i stvarnog centralizma u FNRJ. Istraživanje počinje razvojem političkog sistema Jugoslavije u posleratnom periodu, tj. periodom narodne demokratije (1946–1953) i periodom socijalističke demokratije (1953–1966), nastavljajući do 1979. i 1992.

Ukazom o osnivanju Ministarstva železnica i Ministarstva saobraćaja Vlade FNRJ od 11. novembra 1948. ukinuto je dotadašnje Ministarstvo saobraćaja (1946–1948). Ministarstvo železnica preuzelo je željeznički saobraćaj. Postojale su Generalna direkcija železnica i sedam glavnih direkcija železničkih preduzeća.

Ministarstvo železnica ukinuto je 6. aprila 1951. i pripojeno Ministarstvu saobraćaja i pošta. Glavne direkcije su radile od 1947. do 1950., zatim su zamenjene generalnim direkcijama do 1951., a potom ponovo glavnim direkcijama.

U periodu 1950–1952. uspostavljen je novi društveni poredak s ciljem decentralizacije železničke uprave i primene radničkog samoupravljanja.

Reformom železničke uprave 1952. godine nastale su „Jugoslovenske železnice“ sa decentralizovanim ŽTP-ovima u Beogradu, Titogradu, Zagrebu, Sarajevu, Skoplju i Ljubljani.

Ustavni zakon iz 1953. formalno uvodi naziv „Jugoslovenske železnice“.

Narodna skupština je donela zakon o radničkom samoupravljanju 1950. godine, što je postupno decentralizovalo upravu železnica.

Tokom 1960-ih vršene su dalje reforme koje su reorganizovale železničke službe i ŽTP, spajajući različite jedinice održavanja i operacija.

Između 1953. i 1992. izgrađeno je oko 500 km novih pruga i sprovedena elektrifikacija železničke mreže u Bosni i Hercegovini.

Uniforme i oznake iz perioda 1953–1992. regulisane su Pravilnikom Generalne direkcije Jugoslovenskih železnica iz 1955. godine.

Zvanična uniforma sastoji se od kape, bluze, pantalona i šinjela, u zimskom i letnjem izdanju.

Zimske pantalone su običnog kroja i bez manžeta, napravljene od istog materijala kao zimska bluza. Zimska suknja i suknja-pantalone za žensko osoblje su od iste tkanine kao bluza. Dužina suknje i suknja-pantalona je do malo iznad polovine listova na nozi. Na donjem delu suknje, napred i pozadi, nalaze se po dve preklopne nabore koje se sastaju. Letnje pantalone su od istog materijala kao letnja bluza, a mogu biti i od plave kamgarne tkanine.

Šinjel je krojen od čohe u tamnoplavoj boji. Ovratnik je preklopljen i položen nisko. Na grudima, sa obe strane, nalazi se po jedan red sa po pet metalnih dugmadi zlatne ili srebrne boje (prečnika 24 mm) sa utisnutim reljefom krilatog točka. Na rukavima su manžete od istog materijala širine 150 mm. Sa strane su dva džepa sa poklopcima. Pozadi na šinjelu nalazi se kaiš širine oko 80 mm koji se kopča jednim metalnim dugmetom.

Latice su forme romba sa stranama od 30 mm i nose se na reverima (okovratniku) bluza i kaputa. Boja latica je jedinstvena za sve službe u sastavu železničkog transportnog preduzeća i to zatvoreno-crvena. Na ovaj način istaknuto je jedinstvo svih službi u ŽTP-u i time su uklonjene makar i simbolične razlike između tih službi.

Širenje oznaka koje označavaju zvanja vrši se na drugačiji način kao posledica novog sistema plata na železnici. Naime, ukinuti su platni razredi (prelazak na plaćanje osoblja po tarifnim pravilnicima ŽTP-a), te su prema tome automatski ukinute i oznake. Obeležavanje oznakama vezano je samo za zvanje-zanimanje.

b.) Pravilnik o službenom odelu, o oznakama i službenoj legitimaciji, „Službeni glasnik Zajednice JŽ“ broj 4/68, odnosno Radnički savet ŽTP-a Sarajevo, na svojoj VI sednici održanoj 2. oktobra 1968. godine, doneo je: „Pravilnik o službenom odelu radnika ŽTP u Sarajevu“, ŽTP broj: 4134/68. Opšte odredbe: Službeno odelo je zimsko i letnje. Zimsko odelo (od tamnoplave kamgarne tkanine) sastoji se od kape, bluze, pantalona – za žene od suknje, mantila i zimskog kaputa. Letnje odelo (od svetloplave pamučno-sintetičke tkanine) sastoji se od kape, bluze i pantalona – za žene od suknje. Tokom letnjih meseci službenik na dužnosti nosi košulju golubije boje umesto bluze – žene bluzu iste boje. Zimski kaput se pravi od teške čohe, a mantil od gabardena – tamnoplave boje. Otpravnik vozova za vreme službe nosi crvenu kapu.

Uz službeno zimsko odelo službenik – muškarac nosi belu košulju, tamnoplavu kravatu i crne cipele dok službenica nosi belu bluzu sa dugim rukavima, a umesto kravate nosi traku (širine 15 cm) koja se veže u mašnu sprijeda ispod okovratnika i crne cipele. Uz zimsko odelo može se nositi šal tamnoplave boje.

Na službenoj kapi nosi se nova oznaka (odbacuje se oznaka donesena Uredbom iz 1948. godine). Nova oznaka je crveni krug na kojem stoje tri crvene šire linije (poredane od veće ka manjoj, prema dole – simbol krila), sve oivičeno zlatnim koncem. U sredini kruga (na površini linija-krila) nalaze se dva velika latinična slova ‘JŽ’ u crnoj boji.

Šef stanice i njegov pomoćnik dužni su (kada ispraćaju i dočekuju putničke vozove) da nose rukavice sive boje uz službeno odelo. Isto važi i za otpravnika vozova, revizora voznih isprava i konduktera za vreme obavljanja službe. Službeno odelo se daje službenicima koji su neposredni učesnici u saobraćaju. Ostale službe nose zaštitnu odeću uz obavezno nošenje službene kape sa oznakom.

Međutim, donesene su izmene i dopune Pravilnika (ŽTP broj: 9003/68, Sarajevo, 28. januara 1969.) u kojima stoji da se službena kravata ne nosi uz belu košulju, odnosno mašna za žene, te je košulja (za žene bluza) otkopčana jednim dugmetom ispod vrata. Izmene se odnose na službe koje duže nose službeno odelo, a to su: radnici u saobraćajno-transportnoj službi, službi vuče, službi za održavanje pruge i službi elektrotehničkih postrojenja i veza.

Iz gore navedenih podataka sa sigurnošću možemo zaključiti da ovim Pravilnikom (1968.) prestaje važiti nošenje latica sa krilatim točkom na reveru kaputa i šinjela, odnosno galona na rukavima sa širitima. Važno je istaći da su podaci preuzeti iz Pravilnika koji je doneo Radnički savet ŽTP-a Sarajevo 2. oktobra 1968. godine, u kojem nedostaju slike i crteži. Takođe, nije izvršen uvid u Pravilnik koji je doneo Zajednica JŽ u Beogradu, za koji bi trebalo putovati u arhiv u Beograd.

c.) Na osnovu člana 33. Pravilnika o službenom odelu i oznakama na JŽ (Službeni glasnik ZJŽ broj: 4/80) i člana 11. Samoupravnog sporazuma o udruživanju u Poslovnu zajednicu železničkog saobraćaja Sarajevo, Savet Poslovne zajednice na svojoj VII sednici održanoj 24. decembra 1981. godine doneo je:

„Pravilnik o službenom odelu i oznakama radnika OOUR-a železničkog saobraćaja udruženih u Poslovnu zajednicu za železnički saobraćaj Sarajevo“.

Ovim Pravilnikom doneseni su jedinstveni kriterijumi za određivanje poslova i radnih mesta na kojima su radnici u organizaciji železničkog saobraćaja obavezni da za vreme vršenja službe nose službeno odelo i oznake. To se odnosi na poslove neposrednog vršenja železničkog saobraćaja, kontrole i nadzora nad vršenjem železničkog saobraćaja, pregled i kontrolu voznih isprava i neposredni kontakt sa putnicima i drugim korisnicima železničkih prevoznih usluga.

Službeno odelo sastoji se od sledećih delova: Za radnika muškarca – kapa, bluza, košulja dugih rukava, košulja kratkih rukava, kravata, pantalone, zimski kaput, kišni mantil i šal, uz objašnjenje da radniku vozaču i kondukteru umesto zimskog kaputa dodeljuje se dolamica. Za radnicu – kapa, bluza, suknja, košulja dugih rukava, košulja kratkih rukava, kravata ili mašna (vrpca), zimski štofani mantil i kišni mantil. Rukavice bele boje nose se u svečanim prilikama i kod saobraćaja specijalnih vozova.

Kapa, bluza, pantalone i suknja izrađuju se od kamgarn tkanine tamnoplave (teget) boje, zatim zimski kaput od teške čoje (čohe) ili velura tamnoplave boje, štofani mantil od gabardena tamnoplave boje dok šal, kravata i pantljika su od odgovarajućeg materijala tamnoplave boje. Košulja (dugi i kratki rukav) izrađuju se od pamučnog platna ili mešavinskog sastava svetloplave boje.

Tokom vršenja službe otpravnik vozova nosi crvenu kapu (gornji deo crvene boje dok je vijenac kape crne boje) i saobraćajno-transportni otpremnik kapu plave boje sa crvenom trakom preko vijenca kape. Za svakog radnika za koga je propisana obaveza nošenja službenog odela, mora za vreme rada biti obrijan i pristojno podšišan, odnosno radnik koji ne brije brkove mora ih negovati (štucovati) i bradu održavati kratko podšišanom.

Na kapi, bluzi, zimskom kaputu, štofanom mantilu, dolamici i letnjoj službenoj košulji nosi se železnička službena oznaka. Oblik i boja službenih oznaka propisani su Odlukom Skupštine Zajednice Jugoslovenskih železnica (Službeni glasnik ZJŽ broj: 4/80).

Železnička oznaka (železnički amblem) sastoji se od: Venac na crnoj podlozi je okruglog oblika (36 mm) koji na vrhu spaja petokraku zvezdu crvene boje. U centru oznake nalazi se stilizovani točak sa krilcima čija je širina na krajevima 50 mm, a visina 11 mm. Krilca sa svake strane imaju po pet pera, koja su stepenasto obrađena u zlatnoj boji. U donjem delu oznake nalaze se dva velika latinična slova ‘JŽ’ crvene boje.

Verovatno da opisana nova oznaka dolazi sa snažnim uticajem na političko mišljenje da nije u redu da zvezda nedostaje (misli se na staru oznaku iz 1968. godine, op. a.) te su se dizajneri vratili na proleće 1948. godine, koja je grafički ažurirana i kojoj je dodat akronim ‘JŽ’.

Oblik i kroj službene kape ostao je sličan starom, s tim što je podbradnik za sve službe od dvostruko savijenog gajtana prečnika 5 mm, u pletenici zlatne boje, i pričvršćuje se sa dva metalna dugmeta (10 mm) zlatne boje sa reljefnom ivicom. Bluza je otvorenog kroja (da istakne košulju i kravatu) i kopča se sa tri metalna dugmeta (20 mm) zlatne boje sa reljefnom ivicom. Bluza ima jedan džep na levoj strani grudi na kojem se nosi službena oznaka i dva džepa u donjem delu sa preklopima. Na rukavima su mesta za metalna dugmad (16 mm). Službene pantalone su krojene bez manžeta na nogavicama, postavljene su do ispod kolena sa dva urezana džepa i jednim džepom pozadi.

Zimski mantil je otvorenog kroja sa dva reda po tri metalna dugmeta (22 mm) zlatne boje sa reljefnom ivicom. Džepovi su blago kosougaoni sa poklopcima. Dolamica je krojem slična mantilu, ali kraća, sa dva vertikalno kosouska džepa (za odmaranje ruku). Letnja košulja je otvorenog kroja, kratkih rukava, polustrukirana, sa naramenicama, a rukavi završavaju porubom u vidu manžete. Na levoj strani je našiven džep na kome se nosi službena oznaka.

Deseti period – Period od 1992. godine do danas (2024)

Početkom 1990-ih godina Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija bila je jedna od najvećih, najrazvijenijih i najraznovrsnijih država na Balkanu. Bila je to nesvrstana federacija sastavljena od šest republika: Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Hrvatske, Makedonije, Slovenije i Srbije. Paralelno sa padom komunizma i ponovnim buđenjem nacionalizma, početkom 1990-ih, Jugoslavija prolazi kroz period intenzivne političke i ekonomske krize.

Mnogi politički analitičari smatraju da je proces raspada Jugoslavije zapravo započeo mnogo ranije. Uvođenjem Ustava iz 1974. godine stvorene su pretpostavke za odvajanje republika, te je od jugoslovenske federacije napravljena de facto konfederacija. Prva od šest republika koja je formalno napustila Jugoslaviju bila je Slovenija, a zatim Hrvatska koje su proglasile nezavisnost 25. juna 1991. godine. U martu 1992. godine na referendumu (koji su bosanski Srbi bojkotovali) više od 60% stanovnika Bosne glasalo je za nezavisnost. Zvanično proglašenje nezavisnosti Bosne i Hercegovine bilo je 7. aprila 1992. godine. Ujedinjene nacije su priznale nezavisnost Slovenije, Hrvatske i BiH 22. maja 1992.

Makedonija je proglasila nezavisnost jeseni 1991. godine i odvojila se mirnim putem. Kasnije je primljena u UN pod privremenim imenom Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija (BJRM). Srbija i Crna Gora su osnovale novu državu pod nazivom Savezna Republika Jugoslavija. Konačni raspad bivše Jugoslavije desio se kada je Crna Gora proglasila nezavisnost 2006. godine.

Sve bivše republike, sada nezavisne i međunarodno priznate u svojim granicama, osnovale su svoje nacionalne železnice. Uredbom sa zakonskom snagom o izmenama i dopunama Zakona o železnicama Republike BiH (Službeni list br. 5 od 3. juna 1992.) promenjen je raniji naziv preduzeća u Željeznice Bosne i Hercegovine (ŽBH). Odlukom Predsedništva Republike BiH od 3. juna 1992. imenovan je Upravni odbor Željeznica BiH. Ovim je na teritoriji BiH prestalo postojanje Jugoslovenskih železnica.

Ubrzanim postupkom, na poslednjoj Skupštini Međunarodne unije železničara (UIC), 10. juna 1992. godine, Željeznice BiH su primljene u članstvo i time postale punopravni član ove ugledne organizacije pod jedinstvenim kodom broj ’86’. Za članstvo u UIC Željeznice BiH morale su ispuniti osnovni uslov – da poseduju preko 1000 km savremenih pruga, signalizaciju i telekomunikacije.

Međutim, glavni problem leži u uništenju železničke infrastrukture, prekinutim vezama i otuđenju imovine što je posledica nemilosrdnog rata koji je zadesio BiH. Naime, 12. maja 1992. godine pokrenuta je inicijativa za osnivanje železničkog preduzeća na teritoriji tzv. Srpske Republike BiH, a njena Vlada je 24. maja 1992. zvanično potvrdila osnivanje „Željeznice Srpske Republike BiH“ (ŽSR BiH). Na teritoriji tzv. Hrvatske zajednice Herceg-Bosna, februara 1993. godine, osnovane su „Željeznice Hrvatske zajednice Herceg-Bosna“ – ŽHZ HB.

Novembra 1995. donesen je „Opšti i okvirni sporazum za mir u BiH“, poznat kao „Dejtonski mirovni sporazum“. Ovaj pravni akt parafiran je u vojnoj vazduhoplovnoj bazi Wright-Patterson kod Dejtone u američkoj saveznoj državi Ohajo. Sporazum koji je zvanično okončao rat u BiH posebno se bavio budućim upravnim i ustavnim uređenjem BiH. Jedan od osnovnih principa Dejtonskog sporazuma bila je administrativna podela BiH na dva entiteta: Federaciju BiH i Republiku Srpsku. Sporazum je potpisan u Parizu 14. decembra 1995.

U posleratnom periodu postojeće železnice u BiH (ŽBH, ŽHZ HB i ŽRS) donose „Program obnove i razvoja“ koji će se realizovati uz pomoć države BiH i međunarodne zajednice. Dana 16. juna 1998. Međunarodna železnička unija (UIC) donosi odluku o prijemu Željeznice RS u UIC. Odluku potvrđuje generalna skupština u Berlinu 27. oktobra iste godine i dodeljuje joj međunarodni kod 0044.

Godine 1998. osnovana je „Bosanskohercegovačka železnička javna korporacija“ (BHŽJK – БХЖЈК) koja funkcioniše kao koordinator u poslovima izgradnje infrastrukture.

Na osnovu Zakona o železnicama (Službene novine Federacije BiH, br. 41/01) Vlada Federacije BiH donosi odluku o osnivanju Javnog preduzeća Željeznice Federacije BiH (JP ŽFBH). Danom primene ovog zakona prestaju da važe odluke o osnivanju Željeznice HZ HB, tako da je JP ŽFBH jedini menadžer železničke infrastrukture, odnosno operater u Federaciji BiH (kapital preduzeća čine železnička imovina Željeznica BiH i Željeznica Herceg Bosne). Međunarodni kod (UIC) za ŽFBH je 0050. Dužina pruga u ŽFBH iznosi 608,495 km, a u ŽRS 442,9 km.

Uniforme, oznake i simboli iz perioda 1992. do danas (2024)

Tokom rata u BiH (1992–1995) na pojedinim prugama uspostavljen je železnički saobraćaj. Organizacija je zahtevala maksimalnu pažnju imajući u vidu blizinu ratnih zona i tehničku ispravnost vučnog i voznog parka. Sve tri osnovane železnice (ŽBH, ŽHZ HB i ŽRS) su u vezi sa bezbednošću saobraćaja primenjivale važeće pravilnike bivše Zajednice jugoslovenskih železnica.

Svi učesnici u železničkom saobraćaju koristili su službene uniforme, nasledstvo iz perioda JŽ. Jedina razlika odnosila se na službenu oznaku (železnički simbol) nošenu na službenoj kapi i bluzi.

Službenici Željeznice Republike Srpske nosili su „staru“ oznaku, donesenu uredbom iz 1981. godine, koja se koristila na teritoriji Savezne Republike Jugoslavije (SRJ, 1992–2003), smatrajući se pravnim univerzalnim naslednikom SFRJ. Godine 2003. formirana je Državna zajednica Srbija i Crna Gora koja je formalno prestala da postoji proglašenjem nezavisnosti Crne Gore 2006.

Godine prijema (1998) u Međunarodnu železničku uniju (UIC), Željeznice Republike Srpske donose uredbu o izgledu i načinu nošenja službene oznake-simbola. Osnova je dvoglavi orao sa raširenim krilima (sa pet pera-linija), koji stoji na osovini točka (simbolizuje krilato kolo), dok se na glavi orla nalazi kraljevska kruna rađena u zlatnoj boji. Na grudima orla nalaze se tri ćirilična slova ‘ЖРС’ u crnoj boji.

Železnice Herceg Bosne (ŽHB), na dan osnivanja (1993), donijele su Uredbu da izgled službene oznake čini oblik štita sa grbom Republike Hrvatske (u službenoj upotrebi od 1990. godine) sa raširenim krilima (šest pera-stepenasto poređani). U kruni štita nalazi se tropletna vitica dok se ispod štita nalaze tri latinična slova ‘ŽHB‘ u crnoj boji. Kompletna oznaka je u zlatnoj boji osim šahovskih polja u crvenoj i srebrnoj boji. Oznaka je bila u službenoj upotrebi sve do fuzionisanja ŽHB i ŽBH u jedinstvenu železničku kompaniju ŽFBH (2001) kada je doneta Uredba o jedinstvenoj službenoj železničkoj oznaci.

Železnice Bosne i Hercegovine (ŽBH), leto 1992. godine, pre podnošenja zahteva za prijem u Međunarodnu železničku uniju (UIC), Upravni odbor na osnovu raspisanog konkursa donosi odluku o izgledu službene oznake. Jedan od članova nagrađene dizajnerske grupe za Informativni list železničara „Express“ izjavio je: (…) „Osnovni elementi iz kojih se sastoji znak su dva ukrštena grafička simbola u obliku položenih strelica koji predstavljaju osnovne pravce kretanja i njihovo ukrštanje, a ujedno simbolizuje dinamično i efikasno poslovanje firme. Znak je urađen u zeleno-plavoj boji, koje, takođe, podsećaju na ambijent železnice – zelena asocira na prirodu, a plava na nebo“.

Oznaka (zeleno-plave strelice) izrađena je na beloj tkanini, kvadratnog oblika i nosila se na kapu i gornjem džepu službene košulje i kaputa sve do 2001. godine.

Od 2001. godine, Javno preduzeće Železnice Federacije Bosne i Hercegovine (JP ŽFBiH d.d.o. Sarajevo) dobija novi simbol ili logo kompanije koji se nosi na službenoj kapu i na grudnom džepu bluze i letnje košulje. Sastoji se od jednostavnih geometrijskih oblika (proizvod vektorske grafike), tj. kružni oblik sa crnom pozadinom i ivicom u narandžastoj boji, dok se u sredini nalaze geometrijski oblici u obliku ‘mlađeg meseca’ u narandžastoj i plavoj boji. Njihovo blago spajanje simbolizuje fuziju dva bivša železnička preduzeća.

Što se tiče kroja i boje službene uniforme

Kroj i boja službene uniforme nasleđeni su iz vremena bivših Jugoslovenskih Železnica (JŽ) iz 1981. godine. Napravljena je od tkanine kamgar u tamno plavoj boji. Uniforma se sastoji od kape, bluze, pantalona, vetrovke sa kapuljačom, kravate, zimskog šala, odnosno po dve zimske i dve letnje košulje nebo-plave ili sive boje, kao i letnje plitke obuće i zimske gležnjače u crnoj boji. Prema novom pravilniku iz 2011. godine, radniku se dodeljuje pored zimske i letnja službena uniforma (bluza i pantalone) i jakna od tankog materijala sa dugim rukavima. Način zakopčavanja gornjeg dela uniforme ostao je isti, s tim što su metalna pozlaćena dugmad sa reljefnim ivicama, a na površini reljefno utisnut službeni znak i slovima „ŽFBH“. Službenu odeću bez razlike nose i muški i ženski radnici tokom vršenja službe.

Oblik i kroj službene kape

Oblik i kroj službene kape ostao je sličan starom obliku (od 2011. godine sa žicom – oficirka), s tim što je podbradnik za sve službe izrađen od dvostruko savijenog gajtana, prečnika 5 mm, u pletenici zlatne boje i pričvršćuje se sa dva metalna dugmeta (10 mm) u zlatnoj boji sa reljefnom ivicom. Gornji deo uniforme zakopčava se metalnim dugmadima (20 mm) u zlatnoj boji sa reljefnom ivicom, a na površini je utisnut reljefni znak službene oznake – logotipa sa velikim slovima „ŽFBH“.

Zaključak

Posmatrajući sve do sada izloženo u ovom istraživačkom radu, može se konstatovati da su sve železničke uniforme bile u plavoj boji, izrađene od tkanine kamgar ili čoje. Oznake na kapama nošene su u zavisnosti od društvenog uređenja zemlje (Monarhija, Kraljevina, Socijalizam, Federalizam). Simbol železničkog krilatog točka postojao je za vreme tadašnjih železničkih uprava na teritoriji BiH od 1878. do 1992. godine, uz manje grafičke izmene.

Razumljivo je da železnica želi da krene putem napretka i modernizacije, ali pri izboru službene oznake (ŽBH–1992, ŽFBH–2001) mogla je dati uputstva grafičkim dizajnerima da budući službeni znak – simbol – logotip, čak i u apstraktnoj formi, sadrži simbolične linije krila ili bilo koji drugi oblik koji bi asocirao na istorijsko poreklo krilatog točka.

Literatura, izvori:

• Dževad Juzbašić, 1974. „Izgradnja železnica u Bosni i Hercegovini u svetlu austrougarske politike od okupacije do kraja Kállayeve ere“
• Richard Haemmerle: „Dvadeset i pet godina uskotračne železnice u Bosni 1879–1904.“, Sarajevo 1904.
• Fevzija Ajdin, 2005. „Istorija železnica Bosne i Hercegovine“
• „Sto godina železnica Jugoslavije“, zbornik članaka povodom stogodišnjice železnica Jugoslavije, Beograd 1951.
• Charles Yriarte: „Bosna i Hercegovina – Ustanak 1875–1876“
• Siniša Lajnert, Hrvatski državni arhiv – Pregledni rad: „Ustroj železničke uprave Zagreb (1945–1947)“ i „Ustroj železnica u narodnooslobodilačkoj borbi (1941–1945)“
• Univerzitet u Sarajevu – Institut za istoriju, „Istorijska traganja“, Sarajevo, BiH, br. 19, str. 1–508, Sarajevo 2020.
• Express – Informativni list Željeznica BiH, br. 1, godina 1, Sarajevo, septembar 1992, članci
• Arhiv BiH: 1904. ZVS 280/383-50; 1917. ZVS 308/281-39; 1918. ZVS 426/281-39, Železničke uniforme, pravilnici, uputstva, nabavke itd.

Ovaj skromni istraživački rad, koji smo predstavili ovim člankom, završavamo iskrenom zahvalnošću zaposlenima u Arhivu BiH u Sarajevu i Železničkom muzeju u Beogradu, bez čije pomoći i preporuke za korišćenje dostupne bibliotečke i arhivske građe ovo ne bi bilo moguće.

Napomena:

Preuzimanje dela (maksimalno trećine) ili celokupnog teksta moguće je u skladu sa članom 14 Kodeksa za štampu i onlajn medije Bosne i Hercegovine. Ako neki drugi medij želi da preuzme deo ili ceo autorski tekst, može to učiniti isključivo uz pismeno odobrenje portala vremeplov.ba. Nakon dobijene dozvole, obavezan je da kao izvor navede portal vremeplov.ba i da, na najmanje jednom mestu, objavi link pod kojim je objavljen naš tekst.