Devetnaestog septembra 1948. godine održan je skup omladine Sarajeva povodom puštanja u saobraćaj prvog dela pionirske željeznice Sarajevo – Krupac, i to od Švrakina Sela do Donjeg Kotorca, u dužini od 4200 metara. Na skupu je učestvovalo nekoliko hiljada sarajevskih pionira, koji su bili oduševljeni izgradnjom prve železničke rute, koja će im služiti za razonodu i obrazovanje. Pruga je izgrađena strpljivim angažmanom sarajevskih omladinskih brigada, članova Narodnog fronta naselja Švrakinog Sela, Donjeg i Gornjeg Kotorca, kao i stručnog vodstva željezničkih organa. Prvi voz je pokrenut iz Donjeg Kotorca ka Švrakinom Selu, okićen zastavama i zelenilom, s predstavnicima pionira. Ta mala kompozicija, koja je putovala širinom kolosijeka od 0,60 m, na krajnjoj stanici je dočekana burnim skandiranjem i pljeskom. Posebno su pozdravljeni pioniri i pionirke, koji su prvi put vršili željezničku saobraćajnu službu na „svojoj“ željeznici. U svečanom redu stajali su budući železničari, šefovi stanica, otpravnici vozova, telegrafisti, mašinovođe, blagajnici, kondukteri, revizori, skretničari i saobraćajni milicioneri, obučeni u nove svečane uniforme sa željezničkim oznakama.
Nakon uvodnih govora lidera partija za grad Sarajevo, na kojima je bio prisutan i sekretar Predsedništva vlade ‘drug’ Džemal Bijedić, pročitan je telegram od strane sarajevskih pionira, upućen Maršalu Jugoslavije, drugu Titu, u kojem između ostalog stoji da u ime pionira grada Sarajeva i pionira – željezničara šalju najsrdačnije pozdrave sa otvaranja prve sarajevske pionirske železnice uz obećanje da će savjesno vršiti svoju dužnost i dalje stručno osposobljavati. Nakon pročitanog telegrama prisutni na skupu su klicanjem i dugotrajnim aplauzom pozdravili govorne parole: „Da živi prva pionirska pruga u Bosni i Hercegovini“!, „Da živi drug Tito, voljeni naš pionirski prijatelj“!, „Da živi Savez pionira Jugoslavije“!
Po završetku skupa, pozvani su predstavnici masovnih organizacija i narodnih vlasti da sednu u voz kako bi svojim prisustvom uveličali ovaj važan događaj. Signalnim znakom „Polazak“, pionira-otpravnika vozova, dalo se usnim zviždaljkom i podignutim loparićem, a kompozicija na čelu sa malenom lokomotivom, hukteći, uz šištanje pare i dugotrajan lokomotivaški pisak, polako je krenula prema Donjem Kotorcu. Svi putnici su dobili originale željezničke kartonske karte po cijeni od dva dinara.
Tokom vožnje, vozne karte su pioniri i pionirke kondukteri pomoću kondukterskih kliješta poništavali uz budno oko pionira – revizora i željezničke dječje saobraćajne milicije, čime su obezbjeđivali red i zakonitost u prometu. Izgrađena pruga prolazila je kroz slabo naseljenu, ali veoma romantičnu okolinu Sarajevskog Polja, pored Mojmila Brda i zelene doline prema Kotorcu. Naime, tokom trajanja rata Švrakino Selo je bilo potpuno spaljeno i razrušeno od strane okupatora. Prvo svečano zaustavljanje voza bilo je na stanici u naselju Dobrinja. Nakon kraćeg zadržavanja, uz zvuke brigadnih zastava i crvenih pionirskih marama, voz je nastavio vožnju do Donjeg Kotorca.
Dizajn i izgradnja pionirske pruge
Sarajevska pionirska pruga polazila je od novog radničkog naselja Švrakino Selo, dalje preko Sarajevskog polja u kojem spaja sela Bijelo Polje i Vukovići i završava u Donjem Kotorcu. Između ovih stanica nalazi se stajalište Dobrinja. Pruga se gradila od 1. jula do 19. septembra 1948. godine. Željezničke stanice sa potrebnim službenim prostorijama i pratećom infrastrukturom bile su smještene u jednim od objekata koje je ustupio Glavni štab omladinskih brigada. Obe stanice imale su po dva kolosijeka za „obrtanje“ lokomotive za novu vožnju. Ujedno je izgrađena i ‘provizorna’ ložionica sa radionicom za održavanje i manje popravke voznog parka.
Vozni park je obuhvatao parne lokomotive serije JDŽ 99.3-002, dopremljene iz željezničke ložionice u Titogradu, i lokomotivu JDŽ 3909 (0-2-0, Deutsch Krone), kao i jednu službenu i četiri putnička kola. Tehnički remont lokomotiva te čelična postolja sa drvenim skeletom i s potpunim unutrašnjim enterijerom putničkih vagona izvršen je u Centralnoj željezničkoj radionici u Sarajevu.
Inače, pruga je projektovana na dužini od 14 km i kada bude izgrađena biće najduža pionirska pruga u Jugoslaviji. Širina kolosijeka prema projektu je 0,60 m sa najvećim usponom od 11 ‰. U planu je izgradnja „izvlačnog“ kolosijeka od stanice Alipašin Most do početka izgrađene pruge u Švrakinom Selu, kako bi se kontinuirano mogle izvlačiti lokomotive, putnički i teretni vagoni, kako za potrebe naselja Švrakinog Sela, tako i za neometan saobraćaj pionirske pruge. Isto tako planira se nastavak izgradnje pruge od Donjeg Kotorca do kamenoloma, odnosno krajnje planirane stanice u Krupcu.
U Krupcu je otvoren kamenolom u kome se proizvodio i drobio krečnjak za potrebe izgradnje javnih objekata, infrastrukturnih radova i za podizanje prvih radničkih naselja na periferiji grada Sarajeva. Godine 1947. u organizaciji Gradskog narodnog odbora i pod vodstvom Narodnog fronta počinje širenje i gradnja novih naselja: Grbavica, Aneks, Hrasno, Naselje Pavle Goranin (Švrakino Selo) i drugi. Te godine, uz organizaciju omladinskih akcija, prvo sarajevsko naselje nakon Drugog svjetskog rata, izgrađeno je na Švrakinom Selu i ubrzo je dobilo naziv po narodnom heroju Pavle Goraninu.
Sarajevska pionirska pruga ukinuta je 3. decembra 1949. godine. Na osnovu izmena reda vožnje od 15. maja 1949. godine (5. Izmene reda vožnje), donesena je depeša, broj 87/c od 3.XII 1949. godine, u kojoj stoji da od tog dana prestaje svaki saobraćaj na pionirskoj pruzi Švrakino Selo – Donji Kotorac. Lokomotive su prebačene u Semizovac u službu vuče ‘šljunkarskih’ vozova. Naime, od stanice Semizovac izgrađen je kolosek širine 600 mm koji je vodio uz desnu obalu rijeke Bosne. Iz rijeke se vadio šljunak, tovario u ‘rudničke’ vagonete i vozio do istovarne rampe u Semizovcu, odnosno preko puta vojne kasarne. Šljunak se koristio za izgradnju nove cestovne deonice od Vogošće prema Semizovcu i dalje prema Srednjem i Olovu.
Tokom izgradnje naselja Grbavica, uz pomoć Direkcije željeznica u Sarajevu, izgrađen je jedan „izvlačni“ kolosijek, širine 0,76 m, sa početnom tačkom kod Stare željezničke stanice, preko magistralne ceste, drvenog željezničkog mosta na rijeci Miljacki (u blizini Mašinskog fakulteta) do krajnje stanice na Grbavici, odnosno do zgrade Glavnog štaba omladinskih brigada. Ovaj kolosijek je odigrao veliku ulogu u dovlačenju građevinskog materijala za potrebe izgradnje naselja. Brza industrijalizacija grada Sarajeva činila je da grad stiče novi izgled i obrise, dok se u novim naseljima, u kojima porodice uglavnom zapošljene u industriji dobijaju stanove, grade i javni objekti, škole, domovi zdravlja i sve što je potrebno za život u naselju.
Kako su građene pionirske pruge tadašnje Jugoslavije
Izgradnja prvih pionirskih pruga započela je u maju 1947. godine u Beogradu i Zagrebu. Pošto je zagrebačka pionirska pruga bila prva završena, pre beogradske, 31. augusta, a predaja izvršena 1. septembra 1947. godine, smatra se da je zagrebačka pionirska pruga prva dečija željeznica u Jugoslaviji.
Pionirska železnica u Zagrebu izgrađena je u najlepšem delu grada – Maksimiru. Polazna tačka ove pruge je od stanice koja nosi ime narodnog heroja „Jože Vlahović“, zatim prolazi kroz park dužine od 700 metara. Na izlazu iz parka prelazi preko mosta na potoku Štefanac, nastavlja uzvodno do stajališta „Stjepan Skrnjig“ i istim pravcem vodi do krajnje stanice koja nosi naziv „Narodna omladina Hrvatske“. Ukupna dužina je 2600 m, širina kolosijeka 0,60 m, a najveći uspon 19 ‰, koji se nalazi na 1000 m od početne tačke pruge.
Vozni park je uključivao: jednu novu lokomotivu serije ’59’ proizvedenu u fabrici Đuro Đaković u Slavonskom Brodu; jednu službenu i tri putnička kola tipa Cs i renumerisana u tipu Cag serije 502 – Zagreb, dužine 8 m, širine 1,5 m, sa 20 sjedišta i 20 mjesta za stajanje. Kola su imala električno osvjetljenje i parno grijanje. Cijeli vozni park, koji je bio spreman za saobraćaj, izrađen je u Željezničkoj radionici u Zagrebu. Pruga je ukinuta 21. septembra 1953. godine.
Druga po redu izgrađena pruga bila je „Beogradska pionirska željeznica“ koja je završena i predata od strane nadležnog ministarstva za saobraćaj 20. septembra 1947. godine. Kasnije će ova pruga biti predata na korišćenje upravi Pionirskog grada od 15.04.1951. godine. Širina kolosijeka je 0,60 m, a dužina trase 5.085 m. Pruga kreće sa Banovog brda, a polazna tačka je stanica Kosmaj, koja je imala tri stanična kolosijeka i okretnicu za lokomotive. Iz stanice Kosmaj pruga u velikom luku, prema jugu, uz uspon od 10‰, prolazi kroz stajalište Zlatar, na 2,6 kilometara, zatim pored samog pionirskog grada ulazi u stanicu Sutjeska. Iz ove stanice, pruga prolazi kroz stajalište Fruška Gora i nastavlja dalje grebenom iznad Kneževca i Rakovice. Iznad same Rakovice, pruga se na 5 km završava u stanici Jastrebac, jednom od najlepših stanica na pionirskim prugama. Ova stanica ima tri kolosijeka, ložionicu, triangl za okretanje tendera lokomotiva i izvlačni kolosijek kojim su iz stanice Rakovica dopremane lokomotive i putnička kola za pionirsku prugu.
Vozni park sastoji se od tri lokomotive u dva kompletna putnička sastava od po 10 kola. Lokomotive su bile serije JDŽ 99.4-010, 99.4-029 i 99.4-083, iznajmljene od ložionice Đorđe Petrov iz Skoplja. Saobraćaj na ovoj pruzi prekinut je krajem 1952. godine, a zvanično je ukinuta 30.01.1953. godine.
Pionirska željeznica u Ljubljani
Treća pionirska željeznica izgrađena je u Ljubljani. Na izgradnji pruge pristupilo se 13. marta 1948. godine, a završena i puštena u saobraćaj 13. juna iste godine. Ukupna dužina pruge iznosi 3800 metara, sa širinom kolosijeka od 0,76 metara. Polazna tačka ove pruge nalazila se u južnom delu predgrađa Ljubljane – Viču, odnosno od stanice nazvane „TV 15“, koja je dobila ime po istorijskoj terenskoj vezi iz doba NOR-a. Pruga vodi do predgrađa Keseze, gde se na profilu od 2,7 km nalazi stanica „Jelenov Žljeb“, a završava kod Podutike, odnosno na krajnjoj stanici Trgovski Gozd.
Vozni park ove pruge sačinjavaju jedna lokomotiva serije JDŽ 178-003 i pet 4-osovnih putničkih kola serije Cas br. 201 do 204 sa električnim osvjetljenjem, parnim grijanjem i automatskim vazdušnim kočenjem. Takođe u sastavu voznog parka bila su jedna službena kola serije DFa br. 250. Prema nekim podacima, pionirska željeznica u Ljubljani ukinuta je 11.04.1954. godine. Trasa sa željezničkom infrastrukturom demontirana je krajem septembra iste godine. Zgrade su predate na upotrebu omladinskim organizacijama, a osnovna i pokretna sredstva Direkciji železnica Ljubljana, odnosno uzanoj pruzi Poljčane – Zreče. Takođe, u slovenačkom gradu Mariboru, planirana je izgradnja Pionirske pruge gde bi trasa išla levom obalom rijeke Drave. Projektovana je tako da putnici putuju od podnožja visokog Pohorja pa sve do čuvenog Mariborskog otoka – kupališta na rijeci Dravi, gde se tada nalazila ogromna električna centrala. Trasiranje i zemljani radovi, levom obalom Drave, otpočeli su 27.06.1953. godine. Međutim, ubrzo se odustalo od izgradnje iz finansijskih razloga.
Pionirska željeznica u Kruševcu
Četvrta pionirska željeznica izgrađena je u Kruševcu, koja je, u tehničkom pogledu, predstavljala veliki korak napred. Naime, to je bila jedina pionirska željeznica kojom je, umesto parne lokomotive i klasičnih putničkih kola, saobraćao dizel motorni voz, sa kojim su se ponosili pioniri ovog starog grada. Pruga je puštena u saobraćaj 1. maja 1948. godine i imala je kružni tok, ukupne dužine oko 700 metara. Širina kolosijeka bila je 0,60 m, dok su šine uzete sa uzane šumske željeznice na Velikom Jastrepcu. Motorni voz se sastojao od pogonskih kola sa dve prikolice. Čelični kostur sa obrtnim postoljem i gornji sanduk, obložen limom, napravljen je u fabrici „14. oktobar“ u Kruševcu. Pogonski agregat (motor i mjenjač) su uzeti sa kamiona tipa „Praga“. Pruga je prestala sa radom tokom 1958. godine.
Pionirska željeznica u Skoplju
Peta pionirska željeznica u Skoplju nalazi se na trasi Gradski park – Dolno Nerezi. Izgradnja pruge započela je 25. juna, a završena i puštena u saobraćaj 21. jula 1948. godine. Pruga je dugačka 5500 m, širina kolosijeka 0,60 m, i kompletno je horizontalna. Pruga teče pravcem istočno-zapadno i uglavnom je izgrađena u gradskom parku, čime veza Skoplja sa predgrađem Đorče Petrov ostaje omogućena istovremeno. Polazna stanica nosi naziv „Stiv Naumov“, a krajnja je „Borko Talevski“, koje su izgrađene rekordnih sedam dana. Prolazne stanice bile su Hristijan Karpos (zoo) i Blagoj Sosolcev (konjički klub). Produžetak trase „Dolno Nerezi – Matka“ od stanice Borko Talevski, prolazne Đorče Petrov, do krajnje stanice Glumovo, u dužini od 600 metara, pušten je u saobraćaj juna 1952. godine.
Vozni park se sastojao od dve lokomotive serije JDŽ 99.4-005 i 99.2-00x, zatim dva otvorena vagona građena u ložionici Đorče Petrov, kao i četiri putnička vagona serije Cas koje je darovala Željeznička direkcija iz Zagreba.
Pionirska željeznica u Sarajevu
Šesta pionirska željeznica u Sarajevu izgrađena je od Švrakina Sela do Donjeg Kotorca, dužine 4200 metara, i puštena u saobraćaj 19. septembra 1948. godine. Sarajevska pionirska pruga polazila je od novog radničkog naselja Švrakino Selo, prolazila preko Sarajevskog polja gdje su sela Bijelo Polje i Vukovići spojeni prugom, te se završavala u Donjem Kotorcu. Između ovih stanica nalazi se stanica Dobrinja. Pruga je ukinuta 3. decembra 1949. godine.
Pionirska željeznica, druga po redu, u Zagrebu
Sedma pionirska željeznica izgrađena je i puštena u saobraćaj na relaciji „Dubrava – Slanovac“, odnosno kao druga pionirska željeznica u Zagrebu. Radovi na ovoj pruzi započeli su 14. maja, a završeni 14. novembra 1948. godine, kada je i puštena u saobraćaj. Pruga polazi iz predgrađa Dubrava i uz uspon pored potoka Budrovac, zatim pored Pionirskog grada u Granešini gdje se nalazi stanica „Pionirski grad“, ide do stajališta Miroševac, te završava u Slanovcu. Dužina pruge je 5920 m, širina kolosijeka 0,76 m, a najveći uspon iznosi 18,5 ‰.
Vozni park čine jedna lokomotiva serije 185-032 i četiri putnička vagona, od čega dve kola serije Cas br. 205 i 206 proizvedena 1907. i 1912. godine (prepravljena stara kola, vlasništvo bivše k.u.k. BHStB tipa salonskih kola), i dvoja serije Cas br. 310 i 311. Takođe, u sastavu voznog parka su jedno službeno vozilo serije DFa br. 251 i dva teretna kola JDŽ br. 231 i 208. Kasnije su na pruzi angažovane lokomotive serije 82-002, M-3 i M-20-752. Celokupni vozni park, koji je osposobljen za saobraćaj, uradila je Železnička radionica u Zagrebu. Pruga je ukinuta za saobraćaj 7. septembra 1964. godine.
Pionirska željeznica u Kragujevcu
Osma po redu pionirska železnica izgrađena je u Kragujevcu od Velikog parka – Vašarišta do Šumarica u dužini od 3000 m, širine kolosijeka 760 mm. Početna stanica nalazila se na mestu gde je sada Mašinski fakultet i kretala se prema Šumaricama, ukoso presecaći put Kragujevac – Gornji Milanovac, zatim trasom, kasnije, izgrađenog tzv. kružnog puta i završavala do krajnje stanice „Lovačkog doma“, koja se nalazila na mestu današnjeg hotela „Šumarice“. Pruga je građena svakodnevnim dobrovoljnim radom članova Narodnog fronta i brigadira omladinskih brigada sastavljenih iz svih srednjih škola u Kragujevcu. Pruga je svečano puštena u saobraćaj 1. maja 1953. godine. Vozni park sačinjavali su jedna lokomotiva i „nekoliko“ putničkih vagona sa uzanom kolosijekom. Pruga je funkcionisala na radost i podsticaj djece godinu-dve, a zatim, zbog visokih troškova, prekinuta sa radom.
Pionirska pruga je gradila se i u Bitoli (nema dostupnih informacija, u toku istraživanje, op. a.), a planirane izgradnje pionirskih željeznica bile su u Boru, Nišu i Novom Sadu koje nikada nisu realizovane.
Ideja o izgradnji pionirskih pruga bila je ‘nekritički‘ i ‘idealistički‘ prenesena iz sovjetske socijalističke prakse, u kojoj su se gradili ‘atraktivni’ centri za djecu i omladinu gdje će se vaspitavati u novom (socijalističkom) duhu. Ova ideja ne umanjuje dobronamjernost i plemenitost koju su tadašnji pioniri i omladina Jugoslavije prihvatili.
Kroz razne kurseve pionira – željezničara koji su organizovani u mjestima gdje su postojale pionirske željeznice, prošlo je oko 2000 pionira – željezničara starosti do 15 godina. Izrađena su prva saobraćajna uputstva za rad na Pionirskim prugama, te napisani priručnici za saobraćajnu, transportnu i telegrafsku službu. Pod rukovodstvom Pionirskih organizacija i željezničkih stručnjaka, sve pionirske pruge dobile su solidan kadar, i to kadar s kojim željezničke direkcije računaju u budućnosti kako bi im povjerile ozbiljne zadatke u upravljanju željezničkim saobraćajem.
Izvori i literatura:
List „Oslobođenje“, 19. septembra 1948. године, Svečano je puštena u saobraćaj pruga Švrakino Selo – Donji Kotorac, broj 505, strana 3.
List „Kragujevačka Svetlost“ maj 1953. godine, http://kaldrmaskragujevoc.rs/pionirska-pruga-u-sumaricama/, pristup 30.11.2020.
Knjiga, „Stotinu godina željeznica Jugoslavije“, Zbornik radova povodom stogodišnjice željeznica Jugoslavije, Beograd, 1951. godine.
Knjiga, Fani Rižnar, „Pionirska proga“, Slike iz života željeznice uzanih pruga u ex-Jugoslaviji (1879-1982), Pionirske pruge. Knjiga, Slobodan Simonović, Enciklopedija Kruševca i okoline, 2011. godine, članak, str. 132.
Napomena:
Preuzimanje dela (maksimalno trećine) ili celokupnog teksta moguće je u skladu sa članom 14 Kodeksa za štampu i online medija Bosne i Hercegovine.
Ako neki drugi medij želi preuzeti dio ili celi autorski tekst, to može učiniti isključivo uz pismeno odobrenje portala vremeplov.ba.
Nakon dobijanja odobrenja, dužan je kao izvor navesti portal vremeplov.ba i, na najmanje jednom mestu, objaviti link na kojem je naš tekst objavljen.
